Διάβαζα προχτές ένα ποίημα του Καβάφη στη Λέσχη Ανάγνωσης Σπάρτης. Παρατηρώ ότι στη συζήτηση και για άλλα ποιήματα -που έγινε με αφορμή το έτος Καβάφη και την Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης που πλησιάζει- το ενδιαφέρον όλων τραβούσε το βαθύτερο νόημα των στίχων και τα συναισθήματα που γεννά στον-στην κάθε αναγνώστη-τρια, με τις προσωπικές του-της αναφορές, η ανάγνωση των ποιημάτων. Εγώ, πάλι, πρόσεχα και άλλα πράγματα. Τι δομή και μορφή του ποιήματος, τις λεκτικές επιλογές, την τονικότητα και το ρυθμό, και γλωσσικά φαινόμενα όπως η παρήχηση και άλλα. Με λίγα λόγια ό,τι αναδεύκνυε το μέσο των λέξεων.
Αυτά θα τα πρόσεχα αν δεν ήμουν μεταφράστρια; Δεν ξέρω. Άρθρα μεταφραστών και μεταφραστριών ποίησης συνήθως τονίζουν ότι στη λογοτεχνία και ποίηση ειδικότερα, δεν έχει τόσο σημασία η ακριβής μεταφορά του νοήματος, αλλά η μεταφορά όλων των παραπάνω στοιχείων. Και ύστερα, έκαναν την εμφάνισή τους οι γλωσσολογικές αναφορές μου. Με την έμφαση στο νόημα, σκέφτηκα, όλοι έδιναν σημασία στο σημαινόμενο, ενώ εγώ εστίαζα αρκετά και στο σημαίνον, αυτό το όχημα το οποίο έπρεπε να μου δίνει την εκάστοτε σημασία και ταυτόχρονα ρυθμό, τονικότητα, εικόνα, ήχο. Πόσο δύσκολο είναι αυτό, πραγματικά…Η επιλογή του σημαίνοντος είτε είσαι συγγραφέας/ποιητής-τρια είτε μεταφραστρής/τρια είναι η μεγαλύτερη και πιο ενδιαφέρουσα πρόκληση. Είναι η πρώτη φορά μετά το Πανεπιστήμιο που με απασχόλησε η σχέση σημαίνοντος-σημαινόμενου στη γλώσσα. Τότε τα βλέπαμε στο μικροεπίπεδο των λέξεων, αλλά σε ένα ευρύτερο κειμενικό περιβάλλον είναι φοβερό το πώς πρέπει να δένουν όλα και να έχεις ένα άρτιο γλωσσικό και αισθητικό αποτέλεσμα, στη λογοτεχνία/ποίηση και ταυτόχρονα να συγκινείς/ προβληματίζεις τον αναγνώστη-τρια.
Και ύστερα μεταπήδησα στο άλλο μάθημα, την Αισθητική Φιλοσοφία και Διασημειωτική Μετάφραση. Είχαμε αναρωτηθεί τότε αν υπάρχει δυνατότητα «μετάφρασης» από μία τέχνη/μορφή έκφρασης σε μία άλλη. Είχα θεωρήσει πως όχι, για ν’ αλλάξω γνώμη πολύ γρήγορα. Σκέφτηκα με συνειρμούς πάλι, ότι σε αυτές τις μεταφορές, σαφώς και υπάρχει δυνατότητα σύνδεσης, καθώς κρατάς το σημαινόμενο και αλλάζεις το σημαίνον. Το σημαίνον είναι που κάνει τη διαφορά. Το όχημα. Είναι οι λέξεις στη γλώσσα, το σώμα στο χορό, το χρώμα στη ζωγραφική και ούτω καθεξής.
Υποθέτω ότι το κοινό δίνει πάντα περισσότερη έμφαση και αναζητεί το σημαινόμενο, ο-η δημιουργός όμως «βασανίζεται» με το σημαίνον που θα του επιτρέψει να εκφράσει την ιδέα/σκέψη/συναίσθημά του. Παραμένω λοιπόν πάντα έκπληκτη και με θαυμασμό για τις επιλογές των δημιουργών στα σημαίνοντά τους, όπου συχνά έγκειται όλη η πρωτοτυπία και διαφορετικότητα των έργων, αν δεχτούμε «ότι όλα έχουν κάπως ειπωθεί». Και συμμερίζομαι τον αγώνα και τη δυσκολία μεταφραστών-τριών και δημιουργών στην επιλογή των κατάλληλων λέξεων –που είναι τα σημαίνοντά μας- για την ιδανική, νοηματικά και αισθητικά- απόδοση της σκέψης. Έναν αγώνα που συχνά φτάνει μέχρι τη λεξιπλασία ή διαφορετική χρήση γνωστών λέξεων και εκφράσεων, για να αποτίσω κι εγώ φόρο τιμής σε μια αγαπημένη μου ποιήτρια, η οποία το κάνει συχνά (βλ. «επισκευαστικά δάνεια» της Κικής Δημουλά –μαγεία.)