Photo: woodleywonderworks

της Ντίνας Τυροβολά

Διάβασα πριν λίγο καιρό την Έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη μετάφραση και την πολυγλωσσία «Μετάφραση και εκμάθηση γλωσσών: Ο ρόλος της μετάφρασης στη διδασκαλία γλωσσών στην Ευρωπαϊκή Ένωση» με ωφελούμενους τους διδασκόμενους (τις γλώσσες) (μαθητές, επαγγελματίες) και σκέφτηκα ότι υπάρχει συσχέτιση της διδασκαλίας γλωσσών και της μετάφρασης και με αντίστροφο τρόπο, με ωφελούμενους τους μεταφραστές. Ας δούμε τι εννοώ.

Αρχικά κάποιες σημειώσεις για την έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Αυτό που εξετάστηκε ήταν εάν και πώς η μετάφραση μπορεί να βοηθήσει στην εκμάθηση γλωσσών και αυτό που διαπιστώθηκε –με ποιοτικά κυρίως στοιχεία– είναι πως η μετάφραση μπορεί να συμβάλλει στην αποτελεσματική και δημιουργική εκμάθηση γλωσσών. Αυτό στην τάξη μπορεί να γίνει με ταυτόχρονη διερμηνεία όλων όσων παραδίδονται από το δάσκαλο, με διπλή γλωσσική προβολή-μελέτη των κειμένων, με μετάφραση σε επικοινωνιακό πλαίσιο και διερμηνεία διαλόγων από τους διδασκόμενους, τη διαπίστωση μη αντιστοιχίας των γλωσσών και ανάδειξης μεταφραστικών προβλημάτων, τον εντοπισμό προβλημάτων στα αποτελέσματα της μηχανικής μετάφρασης –και τη διόρθωση αυτών– και τη χρήση και παραγωγή υποτιτλισμένου και μεταγλωττισμένου οπτικοακουστικού υλικού. Φαίνεται, για παράδειγμα, πως η παράδοση και συζήτηση μόνο στη διδασκόμενη γλώσσα βοηθά στην εκμάθησή της, όπως επίσης η ανάγνωση δημοφιλών περιοδικών και επιστημονικών άρθρων γραμμένων στη διδασκόμενη γλώσσα. Προσθέτοντας σε αυτά τη σημασία της πολιτισμικής ανταλλαγής με πραγματική αλληλεπίδραση και μετάφραση, αλλά και την παρακολούθηση προγραμμάτων με υπότιτλους, στην τηλεόραση για παράδειγμα, βλέπουμε πώς επιδρούν διάφορα είδη μετάφρασης που συνδέονται με συγκεκριμένο πλαίσιο και περιεχόμενο.

Η μετάφραση λειτουργεί έτσι στις μεθόδους διδασκαλίας ως «μεσολάβηση» (mediation) μεταξύ διαφορετικών γλωσσών και των ομιλητών τους, ως «εμβύθιση» (Immersion) στη γλώσσα και τον πολιτισμό και ως «κατανόηση μεταξύ των γλωσσών ως ερμηνεία κάθε επικοινωνιακής δραστηριότητας» (intercomprehension). Αλλού η μετάφραση χρησιμοποιείται στο τέλος της διδασκαλίας για τον έλεγχο της εκμάθησης της διδαχθείσας γλώσσας. Παράμετροι που εξετάζονται από την έρευνα είναι η επίδραση της μετάφρασης στη διδασκαλία όταν πρόκειται για γλώσσες που αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο εξαφάνισης (endangered), αλλά και πώς η διδασκαλία αυτή και η σημασία της διαφοροποιούνται σε μονόγλωσσες και δίγλωσσες χώρες ή περιοχές (βλ. Καναδά). Έχει προταθεί μάλιστα να προστεθεί η μετάφραση ως πέμπτη δεξιότητα αξιολόγησης στο Κοινό Ευρωπαϊκό Πλαίσιο Αναφοράς για τις Γλώσσες (πέραν των δεξιοτήτων κατανόησης γραπτού λόγου, κατανόησης προφορικού λόγου, κ.λπ.).

Οι εκπαιδευτικοί (όλων των βαθμίδων) που δεν χρησιμοποιούν τη μετάφραση σε αυτό το πλαίσιο ανέφεραν ως αιτίες ότι δεν το είχαν σκεφτεί ποτέ σοβαρά, ότι δεν αισθάνονταν κατάλληλα εκπαιδευμένοι γι’ αυτό ή ότι δεν είχαν χρόνο. Πάντως παρόλο που οι εκπαιδευτικοί χρησιμοποιούν πολλές φορές τη μετάφραση, φαίνεται πως τα σχολικά προγράμματα δεν περιλαμβάνουν τη μετάφραση στα μαθήματά τους, σε αντίθεση με πανεπιστημιακά ιδρύματα ξένων φιλολογιών ή διδασκαλίας ξένων γλωσσών που την εντάσσουν όλο και περισσότερο. Η έρευνα συμπεραίνει ότι η μετάφραση μπορεί να ωφελήσει τη διδασκαλία γλωσσών μαζί με άλλες μεθόδους πάντως που εμπλέκουν τη συμμετοχή και αλληλεπίδραση των μαθητών (αν και υπάρχουν έρευνες που μιλούν για αρνητική επίδραση αυτής στη διδασκαλία των γλωσσών).

Από την άλλη πλευρά, η μικρή μου εμπειρία στη διδασκαλία ξένων γλωσσών με βοήθησε πάρα πολύ στη μετάφραση, με διάφορους τρόπους. Η επιστροφή στους βασικούς κανόνες γραμματικής και σύνταξης μου υπενθυμίζει γιατί χρησιμοποιώ εμπειρικά κάποια πράγματα σωστά ή γιατί τα χρησιμοποιώ λάθος. Μου δίνει την ευκαιρία να εμβαθύνω σε αυτά ξανά μαζί με το μαθητή και να ωφεληθώ από την ανατροφοδότηση και τις απορίες του. Εξασκώ τη γλώσσα ταυτόχρονα με το μαθητή στις 4 παραπάνω δεξιότητες και επίσης κερδίζω από την αλληλεπίδραση και την αυθόρμητη έκφραση σε επίπεδο προφορικού λόγου. Αναγνωρίζω στο γραπτό και προφορικό λόγο του μαθητή δομικά έκτυπα και άλλα μεταφραστικά λάθη, την ελληνική σκέψη στην έκφρασή του, ζητήματα πολιτισμικών διαφορών και είμαι πιο υποψιασμένη σε πιθανά δικά μου τέτοια λάθη ή σχετικές παγίδες. Ο μαθητής είναι ο καθρέφτης μου, είμαι εγώ που έκανα και ακόμα κάνω λάθη και μαθαίνω, είναι ο τρόπος να ξαναεπισκεφτώ τη γλώσσα εκτός μετάφρασης ως ένα ακόμα υποκατάστατο του να ζω στο περιβάλλον όπου μιλιέται η γλώσσα. Και πιστεύω πως πάντα χρειάζεται να γυρίζουμε πίσω στα βασικά, όπως κάνουμε και στο χορό που ξαναθυμόμαστε τα βασικά βήματα και τις παραλλαγές τους.

Η μετάφραση στη διδασκαλία υπάρχει σχεδόν παντού είτε εξηγούμε το κεντρικό κείμενο κατανόησης της ενότητας, είτε συζητάμε και περνάει η σκέψη μας από τη μητρική γλώσσα πρώτα, είτε ακούμε ένα διάλογο, είτε αναζητούμε λεκτικές και γραμματικές αντιστοιχίες με τη μητρική γλώσσα για να μπορούμε να θυμόμαστε καλύτερα ό,τι νέο μαθαίνουμε στη νέα. Ταυτόχρονα, κάνουμε και ετυμολογία, εμβαθύνουμε στον πολιτισμό και όλα τελικά συνδέονται για τη βαθύτερη κατανόηση της χρήσης της γλώσσας. (Θεωρώ ότι οι δύο διαδικασίες είναι αλληλένδετες και ότι βοηθούν η μία την άλλη.)

Όπως ακριβώς η γλώσσα και η μετάφραση είναι άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους, έτσι κι η μετάφραση –στην «πρωτόγονη» μορφή της- είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον άνθρωπο και με τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τη γλώσσα και το περιβάλλον του. Η μετάφραση είμαστε εμείς!