Οι μεταφράστριες Τατιάνα Ραπακούλια και Μαριάννα Χάλαρη έχουν ένα ενδιαφέρον και…πρωτότυπο κοινό στοιχείο: τις μεταφράσεις παιδικών βιβλίων για δεινόσαυρους! Το Yourtranslator τις ρώτησε για την εμπειρία τους από τη μετάφραση βιβλίων για παιδιά και τους ζήτησε να μοιραστούν τις γνώσεις τους για τον κλάδο.

Θα θέλαμε να μάθουμε για τις σπουδές και τα ενδιαφέροντά σας και τι σας έκανε να ασχοληθείτε με τη μετάφραση. 

Τ.Ρ.: Αγάπησα τη μετάφραση από παιδί, όταν η αδελφή μου μού διάβασε τον “Άρχοντα των δαχτυλιδιών” μεταφράζοντας από τα αγγλικά, διότι δεν είχε μεταφραστεί ακόμη τότε στα ελληνικά. Μου άρεσε τόσο που σκέφτηκα ότι θα ήθελα να το μεταφράσω εγώ, μάλιστα έκανα και μια απόπειρα, με τα λίγα αγγλικά που ήξερα τότε. Αργότερα σπούδασα βιολογία, μια επιστήμη που αγαπούσα επίσης από παιδί, αλλά δεν ξέχασα το ενδιαφέρον μου για τη μετάφραση.

Μαριάννα Χάλαρη

Μ.Χ.: Νομίζω ότι πολύ σημαντικό ρόλο στην επιλογή μου να ασχοληθώ με τη μετάφραση έπαιξε η ίδια η σύσταση της οικογένειάς μου: μεγάλωσα με Γερμανίδα μητέρα και Έλληνα πατέρα. Πάντοτε ένιωθα λοιπόν την ανάγκη να «γεφυρώσω» τις δύο γλώσσες, αν και αυτό δεν ήταν εξαρχής φανερό, ούτε σε εμένα την ίδια. Μετά από σπουδές Νεοελληνικής Φιλολογίας και επειδή θεωρούσα ότι μάλλον δεν θα γινόμουν ποτέ καλή εκπαιδευτικός, έθεσα στον εαυτό μου το ερώτημα αν θέλω να εξειδικευτώ στον τομέα μου ή αν προτιμώ να βάλω και τα γερμανικά στο παιχνίδι, δεδομένου ότι ποτέ δεν σταμάτησα να ενδιαφέρομαι και για τη γερμανόφωνη λογοτεχνία. Έτσι, αποφάσισα να φοιτήσω στο ΕΚΕΜΕΛ (το οποίο δυστυχώς δεν υπάρχει πια) και ολοκλήρωσα τον διετή κύκλο σπουδών, δουλεύοντας παράλληλα σε βιβλιοπωλείο. Μετά από μερικά χρόνια, κι ενώ το ενδιαφέρον μου για την ενασχόληση με τη λογοτεχνική μετάφραση παρέμενε αμείωτο, ξεκίνησα μεταπτυχιακές σπουδές Μετάφρασης και Μεταφρασεολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ακολουθώντας τη γερμανική κατεύθυνση.

Κάπου είχα διαβάσει ότι οι μεταφραστές εκ των πραγμάτων γίνονται ειδικοί σε πλήθος επιστημονικών τομέων, ακόμη κι αν αυτό ισχύει μόνο για μικρό χρονικό διάστημα (πολλές φορές και για λίγες ώρες), μέχρι δηλαδή να ολοκληρωθεί ένα έργο. Και μπορώ να το επιβεβαιώσω!

Ποια η σχέση σας με τη μετάφραση επιστημονικών κειμένων και βιβλίων συγκεκριμένα;

Τατιάνα Ραπακούλια

Τ.Ρ.: Ξεκίνησα να μεταφράζω ερασιτεχνικά κάποια κείμενα για ιδιωτική χρήση, ενώ πολλές φορές χρειάστηκε να μεταφράσω επιστημονικά και τεχνικά κείμενα στη δουλειά μου ως βιολόγος. Μια συνάδελφος με σύστησε στις εκδόσεις Σαββάλα όπου μετέφρασα πολλά βιβλία γνώσεων από τα αγγλικά και μια άλλη συνάδελφος με σύστησε στις εκδόσεις Susaeta, με τις οποίες συνεργάζομαι μέχρι και σήμερα στη μετάφραση παιδικών βιβλίων από τα ισπανικά. Μεταξύ άλλων, έτυχε να μεταφράσω πάρα πολλά βιβλία με θέμα τους δεινόσαυρους, μια ευτυχής συγκυρία καθώς από όλο το ζωικό βασίλειο τρέφω ιδιαίτερη αδυναμία στα ερπετά.

Συνεργάστηκα με διάφορους εκδότες, όχι μόνο για βιβλία γνώσεων αλλά και για λογοτεχνικά, καθώς η λογοτεχνία είναι η μεγάλη μου αγάπη. Σταδιακά η μετάφραση από περιστασιακή ενασχόληση κατέληξε να γίνει το κύριο επάγγελμά μου.

Μ.Χ.: Αν εξαιρέσει κανείς τη μετάφραση ενός παιδαγωγικού οδηγού, δεν έχω εμπειρία από κείμενα αυστηρά επιστημονικού ή τεχνικού χαρακτήρα. Έχω βρεθεί, ωστόσο, πολλές φορές αντιμέτωπη με κείμενα που με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο με οδηγούσαν στην αναζήτηση συγκεκριμένων πληροφοριών επιστημονικού ενδιαφέροντος. Κάπου είχα διαβάσει ότι οι μεταφραστές εκ των πραγμάτων γίνονται ειδικοί σε πλήθος επιστημονικούς τομείς, ακόμη κι αν αυτό ισχύει μόνο για μικρό χρονικό διάστημα (πολλές φορές και για λίγες ώρες), μέχρι δηλαδή να ολοκληρωθεί ένα έργο. Και μπορώ να το επιβεβαιώσω!

Έχετε μεταφράσει παιδικά βιβλία γνώσεων. Τι σας δυσκόλεψε στη μετάφραση; Τι πρέπει να λαμβάνει κανείς υπόψη όταν απευθύνεται σε παιδικό κοινό; 

Μ.Χ.: Κατ’ αρχάς η ίδια η ορολογία είναι ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο στη μετάφραση τέτοιου είδους κειμένων. Πρέπει να βρεθεί η ακριβής αντιστοιχία στη γλώσσα-στόχο, κάτι που συχνά δεν λύνεται με μια απλή αναζήτηση στο λεξικό. Ευτυχώς όμως, χάρη και στο διαδίκτυο, υπάρχουν τρόποι να καταλήξει κανείς στην καλύτερη δυνατή επιλογή, η οποία φυσικά είναι αποτέλεσμα μιας διαδικασίας φιλτραρίσματος και συχνά μεγάλων πονοκεφάλων για τον μεταφραστή ή τη μεταφράστρια. Είναι όμως και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και διευρύνει τις γνώσεις και τον ίδιο τον τρόπο σκέψης μας.

Τ.Ρ.: Μια άγνωστη δυσκολία στα περισσότερα παιδικά βιβλία γνώσεων είναι ο περιορισμός του χώρου. Τα βιβλία έχουν εικόνες και συγκεκριμένα πλαίσια όπου πρέπει να χωρέσει το κείμενο. Η ελληνική μετάφραση από τα αγγλικά (και σε μικρότερο βαθμό από τα ισπανικά) καταλαμβάνει συνήθως περισσότερο χώρο, επομένως είναι πρόκληση να πετύχεις να αποδώσεις το νόημα με λιγότερες λέξεις, χωρίς να παραλείψεις τίποτε ουσιαστικό.

Στα βιβλία γνώσεων που απευθύνονται στο ευρύ κοινό χρειάζεται προσοχή και ακρίβεια, όπως και στα επιστημονικά. Δεν πρέπει να μας παρασύρει το γεγονός ότι είναι εκλαϊκευμένα ή απευθύνονται σε νεαρό κοινό. Οφείλουμε πάντα σεβασμό στον αναγνώστη, ιδίως στα παιδιά, που έχουν την πρώτη τους επαφή με την επιστήμη μέσα από τα βιβλία αυτά. Όμως πολλές φορές χρειάζονται προσαρμογές, λόγου χάρη σε ετυμολογικές αναφορές, όπου αντικαθιστώ π.χ. την ετυμολογία της λέξης universe με αυτήν της λέξης σύμπαν, ή σε λέξεις που δεν έχουν ακριβή αντιστοιχία στα ελληνικά ή που το ελληνικό τους αντίστοιχο δεν είναι τόσο κοινό και οικείο.

Επίσης, ορισμένες φορές προτείνω να αντικατασταθούν ορισμένα παραδείγματα που δίνονται με άλλα, πιο οικεία στην ελληνική πραγματικότητα, λόγου χάρη να μπει μια αναφορά στο ηφαίστειο της Σαντορίνης αντί για το Τέιδε της Ισπανίας. Τυχαίνει ακόμη και να χρειαστεί να κάνω πραγματολογικές διορθώσεις στο κείμενο, είτε γιατί έχει κάποια παροράματα είτε γιατί υπάρχουν πιο σύγχρονα δεδομένα. Χρειάζεται μεγάλη προσοχή και κατά την επιμέλεια, διότι οι επιμελητές κειμένου συνήθως είναι φιλόλογοι και δεν έχουν επιστημονικές γνώσεις. Κάποιες εκδόσεις έχουν επιστημονικό επιμελητή, άλλες όμως όχι.

Δεν πρέπει όμως να παραμελούμε και τη γλαφυρότητα, πάντα στα πλαίσια της ακρίβειας. Ακόμη και η πιο ενδιαφέρουσα πληροφορία χάνεται με μια αδέξια διατύπωση, ενώ αναδεικνύεται αν παρουσιαστεί ελκυστικά.

Στα βιβλία γνώσεων που απευθύνονται στο ευρύ κοινό χρειάζεται προσοχή και ακρίβεια, όπως και στα επιστημονικά. Δεν πρέπει να μας παρασύρει το γεγονός ότι είναι εκλαϊκευμένα ή απευθύνονται σε νεαρό κοινό.

Μ.Χ.: Τα παιδιά είναι απαιτητικοί αναγνώστες. Όταν λοιπόν μεταφράζει κανείς βιβλία γνώσεων και δραστηριοτήτων, θα πρέπει να λάβει υπόψη του σε ποια ηλικιακή ομάδα απευθύνεται το βιβλίο, έτσι ώστε να μη γίνει ακατόρθωτη ή, αντιθέτως, πολύ βαρετή η ενασχόληση του παιδιού με αυτό. Κάτι που ισχύει γενικότερα για τη μετάφραση παιδικής λογοτεχνίας είναι ότι συχνά πρέπει να βρεθεί τρόπος να αποδοθούν λογοπαίγνια ή παρηχήσεις και κάθε είδους σχήματα λόγου, που εξυπηρετούν πρωτίστως την ανάγκη να διατηρηθεί αμείωτο το ενδιαφέρον του παιδιού και να παρακινηθεί έτσι να ανακαλύψει καινούργια πράγματα. Ακόμη και η απόδοση των ονομάτων των χαρακτήρων ενός βιβλίου μπορεί να γίνει σπαζοκεφαλιά – για να μη μιλήσω και για τους ίδιους τους τίτλους! Ταυτόχρονα, ωστόσο, είναι και μια άκρως απολαυστική διαδικασία από την οποία μόνο κερδισμένος μπορείς να βγεις.

Μιλήστε μας για τον κλάδο, τα κριτήρια επιλογής των βιβλίων που θα μεταφραστούν, τη διαδικασία μετάφρασης, επιμέλειας και έκδοσης, όπως την ζήσατε.

Τ.Ρ.:  Απ’ όσο ξέρω, τα βιβλία επιλέγονται από τους εκδότες, με δικά τους κριτήρια. Η εμπορικότητα σίγουρα παίζει ρόλο, αλλά κάθε εκδότης έχει διαφορετική πολιτική στο θέμα. Ορισμένοι εκδίδουν κάποια πολύ εμπορικά βιβλία ενώ παράλληλα εκδίδουν και άλλα, λιγότερο εμπορικά, με περισσότερο ποιοτικά κριτήρια. Στη δική μου εμπειρία, στον μεταφραστή απλώς προτείνεται μια δουλειά και την αναλαμβάνει ή όχι, ανάλογα με τον διαθέσιμο χρόνο και τα ενδιαφέροντά του. Ενδεχομένως αν κάποιος έχει στενή σχέση με έναν εκδότη και του προτείνει ένα βιβλίο, να γίνει δεκτό, αλλά δεν είναι μια διαδικασία που ακολουθείται συνήθως.

Μ.Χ.: Τεράστιο ρόλο στη διαδικασία έκδοσης ενός βιβλίου παίζει η συνεργασία του μεταφραστή με τους υπόλοιπους συντελεστές της έκδοσης, όπως είναι η επιμελήτρια, η υπεύθυνη της έκδοσης ή και ο ίδιος ο εκδότης, αν πρόκειται για σχετικά μικρό εκδοτικό οίκο. Πρόσφατα είχα μάλιστα τη χαρά να συνεργαστώ και με τον ίδιο τον συγγραφέα ενός μυθιστορήματος που μετέφρασα, γεγονός που με διευκόλυνε σε όχι λίγες περιπτώσεις και με δίδαξε αφάνταστα πολλά πράγματα.

Τα κριτήρια επιλογής των προς μετάφραση βιβλίων εξαρτώνται, φαντάζομαι, σε μεγάλο βαθμό από το εκδοτικό πρόγραμμα και τη φιλοσοφία του κάθε εκδοτικού οίκου. Άλλος μπορεί να δίνει βάρος στην εμπορικότητα και την επιτυχία του πρωτότυπου στο εξωτερικό, άλλος να ενδιαφέρεται πρωτίστως να εκδώσει κάτι καινοτόμο και ιδιαίτερο και άλλος να ψάχνει τη χρυσή τομή. Υπάρχει πολυφωνία στον χώρο – ευτυχώς!

Ποια η πρόσληψη από το ελληνικό κοινό (μεταφρασμένων) επιστημονικών βιβλίων (για παιδιά); Πώς βλέπετε το μέλλον στο χώρο αυτό;

Μ.Χ.: Χωρίς να έχω υπόψη μου στατιστικές ή συγκεκριμένα στοιχεία, νομίζω ότι η μετάφραση παιδικού βιβλίου είναι ένας κλάδος σε διαρκή κινητικότητα, αν κρίνει κανείς εμπειρικά από την πληθώρα νέων εκδόσεων στις βιτρίνες των βιβλιοπωλείων ή στις κριτικές βιβλίων σε εφημερίδες και περιοδικά. Τον πρώτο λόγο ως προς την πρόσληψή τους έχουν δικαιωματικά τα παιδιά, οπότε ασφαλή συμπεράσματα θα μπορούσε κανείς να βγάλει με μια έρευνα π.χ. σε σχολεία ή σε σχετικές εκδηλώσεις που διοργανώνονται από ολοένα και περισσότερα βιβλιοπωλεία ή και άλλους φορείς.

Τ.Ρ.: Το παιδικό βιβλίο γνώσεων στην Ελλάδα κινείται πολύ, ιδίως αυτό που απευθύνεται σε μικρές ηλικίες, δημοτικού ή προσχολικές. Τα βιβλία αυτά είναι στη συντριπτική τους πλειοψηφία μεταφρασμένα. Τις τελευταίες δεκαετίες ο τομέας αυτός έχει αναπτυχθεί πάρα πολύ και τα βιβλία είναι καλοσχεδιασμένα και ελκυστικά. Ο χώρος αυτός έχει σταθερό κοινό και πιστεύω ότι θα συνεχίσει να κινείται, καθώς τα βιβλία αυτά θεωρούνται καλή επιλογή για δώρο και έχουν προσιτές τιμές.

Τα τελευταία χρόνια η αγορά του βιβλίου γνώσεων και εκλαϊκευμένης επιστήμης για ενήλικες δυστυχώς τείνει να περιοριστεί. Το είδος αυτό πάντα είχε σχετικά μικρότερο κοινό, αλλά η οικονομική κρίση έχει περιορίσει ακόμη περισσότερο την κίνηση των βιβλίων αυτών, με αποτέλεσμα κάποιοι εκδότες να μην μπορούν να αντεπεξέλθουν στα έξοδα. Οι αμοιβές των μεταφραστών πολλές φορές πέφτουν σε επίπεδα δυσανάλογα χαμηλά σε σχέση με την ποιότητα της εργασίας που απαιτούν τα βιβλία αυτά, με αποτέλεσμα όσοι τα αναλαμβάνουν να το κάνουν περισσότερο από αγάπη για το αντικείμενο παρά για το κέρδος. Το καθαρά επιστημονικό βιβλίο, από την άλλη, έχει πολύ περιορισμένο αλλά και πολύ συγκεκριμένο κοινό, διότι απευθύνεται μόνο στους ειδικούς ενός κλάδου ή σε φοιτητές. Αυτή η αγορά είναι μικρή, αλλά σταθερή.

Ποιο είναι το αγαπημένο σας βιβλίο από αυτά που μεταφράσατε και γιατί;

Τ.Ρ.: Μου είναι δύσκολο να ξεχωρίσω ένα, γιατί κάθε βιβλίο έχει την ιδιαιτερότητα και τη χάρη του. Από βιβλία γνώσεων αγαπημένα μου είναι το Η σεξουαλικότητα στην εφηβεία (εκδόσεις Σαββάλα) και Ερωτήσεις και απαντήσεις για την σεξουαλικότητα (εκδόσεις Susaeta). Παρουσιάζουν τη σεξουαλικότητα σε όλες της τις διαστάσεις, με όμορφο και ελκυστικό τρόπο, κατάλληλο για τις αντίστοιχες ηλικίες. Η σεξουαλικότητα στην ελληνική κοινωνία εξακολουθεί δυστυχώς να είναι δαιμονοποιημένη σε μεγάλο βαθμό, γι’ αυτό τέτοια βιβλία είναι σημαντικά και πολύτιμα.

Ιδιαίτερη αδυναμία έχω στο Δεινόσαυροι: το πλήρες βιβλίο του Steve Parker από τις εκδόσεις Σαββάλα. Απευθύνεται σε ενήλικες και έχει πολλά στοιχεία παλαιοντολογίας. Πέρα από την έρευνα που χρειαζόταν, πολλά ονόματα οργανισμών δεν είχαν μεταφραστεί ποτέ και έπρεπε να τα μεταφράσω ή να τα μεταγράψω εγώ, επομένως έπρεπε να κατανοήσω ακριβώς την ετυμολογία τους. Για όσα δεν έβρισκα πληροφορίες απευθύνθηκα στους ίδιους τους επιστήμονες που είχαν δώσει την ονομασία, ενώ με βοήθησε και η Μαρία Δημάκη, υπεύθυνη του τμήματος χερσαίας ζωολογίας στο Μουσείο Γουλανδρή και γραμματέας της ερπετολογικής εταιρείας, της οποίας είμαι μέλος.

Τέλος το πιο αγαπημένο μου είναι Ο άνθρωπος που έλεγε ιστορίες, του Μάριο Βάργκας Λιόσα. Ήταν από τα πρώτα βιβλία που διάβασα στα ισπανικά, πολύ αγαπημένο μου βιβλίο και το μόνο από τα μυθιστορήματά του που δεν είχε μεταφραστεί στα ελληνικά, γι’ αυτό και ονειρευόμουν να το μεταφράσω εγώ. Όταν ο συγγραφέας πήρε το βραβείο Νόμπελ, πρότεινα στις εκδόσεις Καστανιώτη να το εκδώσουν, όπως κι έγινε (αργότερα τους πρότεινα και τη νουβέλα του Τα αντράκια, επίσης αμετάφραστη στα ελληνικά και από τα πιο δυνατά έργα του). Η μετάφραση αυτή ήταν στη βραχεία λίστα των βραβείων λογοτεχνικής μετάφρασης του ΕΚΕΜΕΛ εκείνη τη χρονιά.

Μ.Χ.: Το αγαπημένο μου από τα βιβλία που έχω μεταφράσει είναι μάλλον το μυθιστόρημα για το οποίο έκανα μια νύξη στην προηγούμενη ερώτηση, ίσως και γιατί με συντρόφεψε για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και γιατί συμμετείχα πιο ενεργά στη συνολική διαδικασία. Ωστόσο, από τα λίγα παιδικά βιβλία γνώσεων και δραστηριοτήτων που έχω μεταφράσει θα επέλεγα το Ο γύρος του κόσμου σε 48 λαβύρινθους της Anna Brett, κυρίως για τα νοητά ταξίδια σε ολόκληρο τον κόσμο αλλά και για τη χαρούμενη και ευφάνταστη εικονογράφηση του Tom Woolley.