Συνέντευξη με τη Μαριάννα Τσάτσου
Μεταφράστρια

(Please scroll down to read this interview in English.)

Μετέφρασες πρόσφατα τις Ερωτικές Επιστολές του Αϊνστάιν με τη μετέπειτα σύζυγό του, Μιλέβα Μάριτς. Πώς προέκυψε αυτή η συνεργασία;

Κάποιες φορές σκέφτομαι ότι όλα χρειάζονται μία και μόνο στιγμή για να «δέσουν». Η αγάπη μου για το βιβλίο και τη λογοτεχνική μετάφραση δεν είχε ευοδωθεί πριν τις Επιστολές, τουλάχιστον όχι πέρα από το πλαίσιο των προπτυχιακών και μεταπτυχιακών μου σπουδών. Τότε συνειδητοποίησα ότι η μετάφραση ως δημιουργική έκφραση μού δημιουργούσε κάτι παραπάνω από ευχάριστα συναισθήματα, μάλλον κάτι σαν ευτυχείς κλυδωνισμούς. Ένα καλοκαιρινό πρωινό, λοιπόν, χτύπησε το τηλέφωνό μου· ήταν μία καλή συνεργάτιδα από τη Θεσσαλονίκη, η οποία μου πρότεινε αυτή τη συνεργασία με τις ανερχόμενες και πολλά υποσχόμενες για το εκλεκτικό αναγνωστικό κοινό εκδόσεις ΡΟΠΗ. Μερικές ημέρες αργότερα ξεκίνησε η συνεργασία μας για τη μετάφραση των Ερωτικών Επιστολών των Άλμπερτ Αϊνστάιν-Μιλέβα Μάριτς.

Μπορεί να διαβάσεις 10,11,12 φορές ή και παραπάνω το πόνημά σου, αλλά πάντα νιώθεις μετέωρος, ότι χρειάζεται μία ακόμα φορά…

Πώς θα αποτιμούσες την πρώτη εμπειρία σου με τη λογοτεχνική μετάφραση;

Κάθε προηγούμενη άσκηση, επαφή, δοκιμή κ.λπ. με τη λογοτεχνική μετάφραση ως σπουδάστρια είχε αρκετά κοινά σημεία επαφής με τις πραγματικές συνθήκες εργασίας, αλλά δεν ταυτίζεται απόλυτα σε καμία περίπτωση. Σε ακαδημαϊκό επίπεδο μεταφράζει κανείς με κάθε προσδοκία να κρατήσει ελεύθερο το πνεύμα, κάτι που συμβαίνει και σε επαγγελματικό επίπεδο, αλλά δεν φτάνει πάντα σε μία και μοναδική τελική εκδοχή. Ως επαγγελματίας οφείλει κανείς να μεταφράζει, έχοντας στο πίσω μέρος του μυαλού ότι αυτά που θα παραδώσει στον εκδότη και κατ’ επέκταση στον αναγνώστη, θα μείνουν αμετάβλητα στις σελίδες του βιβλίου και δεν μπορούν να είναι καθόλου σχετικά.

Νιώθεις ότι έχεις την υποχρέωση να φερθείς έντιμα απέναντι στο πρωτότυπο και τον συγγραφέα του, αλλά και στο μετάφρασμα και τον αναγνώστη. Μπορεί να διαβάσεις 10,11,12 φορές ή και παραπάνω το πόνημά σου, αλλά πάντα νιώθεις μετέωρος, ότι χρειάζεται μία ακόμα φορά… Ο χρόνος που παρεμβάλλεται ανάμεσα σε αυτές τις αναγνώσεις του μεταφράσματος συμβάλλει στη βελτίωση των υφολογικών χαρακτηριστικών του. Εν προκειμένω, στόχος μου ήταν να κατανοήσω το ύφος των δύο εραστών και να προσπαθήσω να βρω τα κατάλληλα εκφραστικά μέσα να το μεταφέρω στο αναγνωστικό κοινό, αποκρύπτοντας όσο γίνεται τη «μεσολάβησή» μου. Σε γενικές γραμμές, συνειδητοποίησα ότι ο μεταφραστής λογοτεχνικών έργων μαθαίνει να λειτουργεί ταυτόχρονα σε δύο ταχύτητες: η μία απαιτεί ελευθερία, δημιουργικότητα, ανάλαφρη σκέψη και η άλλη αυστηρότητα, την ικανότητα να περιορίζει κανείς τη δική του σκέψη και ερμηνεία, ώστε να επικρατεί η πρωτότυπη φωνή των γραφόντων.

Ποια ενδιαφέροντα και άγνωστα μέχρι πρότινος στοιχεία προκύπτουν για τη ζωή και την προσωπικότητα του Αϊνστάιν από τις Επιστολές;

Ο Α. Αϊνστάιν είναι μία φιγούρα παγκοσμίως γνωστή. Τόσα χρόνια μετά τον θάνατό του και ακόμα μας απασχολεί η ζωή και το έργο του. Προσωπικά πίστευα ότι γνώριζα αρκετά πράγματα για εκείνον, προτού καταπιαστώ με τις Ερωτικές Επιστολές· συνειδητοποίησα, όμως, ότι στον κόσμο του Διαδικτύου «ταξιδεύουν» για εκείνον πληροφορίες, που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Κανείς δεν μπορεί ν’ αμφισβητήσει τα επιστημονικά του επιτεύγματα· στις Επιστολές, όμως, διαφαίνονται άλλες του πλευρές, πιο προσωπικές, που σε πολλά σημεία ξαφνιάζουν τον αναγνώστη. Για παράδειγμα, πώς φερόταν άραγε ο Α.Α. ως ερωτευμένος νέος; Σαν σύζυγος δεν ήταν ιδανικός, για να το θέσω όσο πιο κομψά γίνεται. Σαν γιος, επίσης, ταλαιπωρούσε πολύ τους αστούς γονείς του με τη «μποέμ» ζωή του. Πολλές ήταν οι φορές που συγκρούστηκε με τους καθηγητές του, ενώ δεν δίσταζε να εκφράσει ανοιχτά τη διαφωνία του με δημοσιεύσεις συναδέλφων του, αδιαφορώντας για το κόστος που θα είχε κάτι τέτοιο στη σταδιοδρομία του.

Παρά την τόλμη που επεδείκνυε στα θέματα αυτά, δεν φάνηκε εξίσου θαρραλέος και με το ζήτημα της εγκυμοσύνης της Μ.Μ.. Εκείνη κυοφορούσε το πρώτο, εκτός γάμου, παιδί τους, τη Λίζερλ, ρισκάροντας σπουδές και υπόληψη, ενώ εκείνος αδιαφορούσε. Από τις Επιστολές μάθαμε για την ύπαρξή της, αν και δεν γνωρίζουμε τι απέγινε τελικά. Αν δεν είχαν βρεθεί σε κάποιο συρτάρι, θα είχε λησμονηθεί παντελώς η ύπαρξή της, αλλά και η επιλογή του Α.Α. να μην ριψοκινδυνέψει μία πιθανή θέση εργασίας στη Βέρνη για ένα νόθο τέκνο· είχε, άλλωστε, μείνει πολύ καιρό χωρίς καμία απολύτως πρόταση για εργασία. Πάντως, ιδιαίτερο ενδιαφέρον θεωρώ ότι έχει η λιγότερο γνωστή ζωή της Μ.Μ. Μπορεί να μην διαθέτουμε όλες τις επιστολές της, αφού ο Α.Α. πέταξε πολλές απ’ αυτές στον κάδο των αχρήστων, αλλά επρόκειτο για μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα προσωπικότητα της ιστορίας (σε λίγο καιρό θα κυκλοφορήσει ένα βιβλίο για τη Μιλέβα Μάριτς απ’ τις εκδόσεις ΡΟΠΗ, που ρίχνει φως σε μία ξεχασμένη πρωταγωνίστρια).

Πώς ήταν οι σημαντικότερες δυσκολίες που αντιμετώπισες στη μετάφραση; Ήταν περισσότερο πραγματολογικές ή υφολογικές;

Αν και η μετάφραση επιστολών είναι μία διαδικασία σχετικά απλή, όταν η αλληλογραφία ανταλλάσσεται μεταξύ δύο επιστημόνων και μάλιστα ερωτευμένων, τότε τα πράγματα περιπλέκονται. Από πραγματολογικής πλευράς, ιδιαίτερη προσοχή χρειάστηκε να δοθεί στη διαχείριση ονομάτων, υποκοριστικών, ακαδημαϊκών τίτλων και τοπωνυμίων, αφού συχνά έπρεπε ν’ αποφασιστεί αν θα μεταφραστούν ή θα μεταγραφούν. Η ορολογία φυσικής που περιέχεται στις επιστολές απαιτούσε, επίσης, πολλή μελέτη, ενώ διάχυτη ήταν και η διακειμενικότητα. Η σκέψη του Α.Α. ήταν τελείως άναρχη, μεταπηδώντας απ’ το ένα θέμα στο άλλο χωρίς μεταβατικά σημεία.

Από υφολογικής πλευράς, τα λογοπαίγνια που υπήρχαν στη γερμανική γλώσσα απαιτούσαν δημιουργική σκέψη για να μην «χαθούν στη μετάφραση». Τέλος, ο Α.Α. αποδεικνύεται ότι, αν και θετικός επιστήμονας, γινόταν ιδιαιτέρως λυρικός όταν ερωτευόταν. Έγραφε στιχάκια για την αγαπημένη του, τα οποία διέθεταν ρυθμό και ομοιοκατάληκτο στίχο. Ευτυχώς, η θεματολογία τους ήταν απλή και η διάθεση παιχνιδιάρικη, διευκολύνοντας κάπως τη μετάφρασή τους. Ένα ακόμα σημείο που χρειάστηκε ιδιαίτερη προσοχή κατά τη μετάφραση ήταν η μεταφορά του κλίματος οικειότητας μεταξύ των δύο συμφοιτητών που εντεινόταν σταδιακά, παράλληλα δηλαδή με την τρυφερότητα στη σχέση τους. Αυτό το κλιμακούμενο συναίσθημα έπρεπε να είναι, συνεπώς, εμφανές και στο μετάφρασμα.

Ποιες δυσκολίες παρουσιάζει τελικά η μετάφραση ενός έργου όπως αυτό που γράφτηκε σε μια τελείως διαφορετική ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα;

Σε τέτοιες περιπτώσεις, ο μεταφραστής οφείλει να μεταφέρει νοητά τη σκέψη του σε μία άλλη εποχή. Πρέπει, δηλαδή, να αποφύγει λέξεις ή εκφράσεις που προκύπτουν συνειρμικά, αλλά ανήκουν πιο πολύ στη σημερινή εποχή, να μετα-γράφει με τρόπο που να προσιδιάζει σε ένα άλλο ιστορικό πλαίσιο. Ακόμα, οφείλει να μελετήσει τις ζωές των δύο επιστολογράφων και την εποχή τους. Στη συγκεκριμένη μετάφραση, τα ρούχα, οι προσταγές της τότε κοινωνίας, ο πληθυντικός ευγενείας που χρησιμοποιούταν μεταξύ συνομήλικων ή και γονιών-παιδιού, η απόδοση τοπωνυμίων και ανθρωπωνυμίων πιθανώς άγνωστων στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, με στόχο να διατηρείται η «χώρα προέλευσης» των συγγραφέων, αλλά να μην δημιουργείται σύγχυση στον αναγνώστη, ήταν μερικές μόνο από τις προκλήσεις που έπρεπε ν’ αντιμετωπιστούν. Ευτυχώς, αυτά τα προβλήματα επιλύονται όταν υπάρχει θέληση και επιμονή και όταν υπάρχουν άξιοι συνεργάτες για να δημιουργείται ένα «δίχτυ» ασφαλείας.

***************************************************

Interview-Marianna Tsatsou
Translator

You recently translated the Love Letters of Albert Einstein and Mileva Marić, who later became his wife. How did you end up working on this project?

Sometimes I think that there is a single moment when everything just comes together. My passion for books and literary translation had not been fulfilled before the Letters, besides the work I did during my graduate and post-graduate studies. Back then I had realised that for me, translation as a form of creative expression was not only a pleasant occupation, but it gave me what I could only describe as rushes of happiness. Then, on a summer morning, my phone rang; on the other end of the line was a good colleague from Thessaloniki, who suggested this collaboration with the upcoming ROPI publishing house, which has a lot to offer to the discriminating Greek reading public. A few days later, we started working on the translation of Albert Einstein and Mileva Marić´s love letters.

You may read your work upwards of 10, 11 or 12 times, but you’ll always vacillate, you’ll always think you must read it one more time…

What can you tell us about your first experience with literary translation?

Although my previous exercises, dealings with or attempts at literary translation as a student had quite a few common elements with the real working conditions of a literary translator, the two are in many ways different. In the academic sphere, we try to keep the spirit of the work free; this is also true in a professional setting, but the main difference is that in university we never reach a single, final version. As a professional, you must translate bearing in mind that the version you deliver to the publisher and, as a result, to the reader will remain on the pages of the book forever and cannot be open to interpretation.

You feel obliged to honour the original work and its author, while at the same time staying loyal to the translation and its reader. You may read your work upwards of 10, 11 or 12 times, but you’ll always vacillate, you’ll always think you must read it one more time… The more time passes between each re-reading of your translation, the more ways you’ll find to improve its style. In this case, my goal was to fully grasp the two lovers’ writing style and try to find the right means to express it to the Greek readers, while concealing my “intermediation” as much as possible. In general, I have come to realise that literary translators must learn to work in two “gears”: one aspect of our work entails freedom, creativity, free thinking, whereas the other is all about rigour, the ability to limit one’s own thinking and interpretation and let the voice of the original authors emerge through the pages.

What are some interesting and formerly unknown aspects of Einstein’s life and personality that are revealed in the Love Letters?

Einstein is a well-known personality across the world. Although it’s been so many years since his death, his life and work still attract a great deal of interest. I personally thought I knew a lot about him before I started working on the Love Letters; however, I soon realised that a lot of the information circulating the internet is very far from reality. No one can question Einstein’s scientific achievements; however, the letters reveal new aspects of his personality, which will take many readers aback. For example, how did Einstein behave as a young man in love? He was definitely not an ideal husband, to put it mildly. He also caused a great deal of trouble to his bourgeois parents due to his “bohemian” lifestyle. He often quarrelled with his professors and he never hesitated to openly express his disagreement with work published by his fellow scientists, never minding the cost his strong opinions would have on his career.

Despite his boldness in these issues, he was not as brave when it came to Marić’s pregnancy. While she was pregnant with their first —illegitimate— child, Lieserl, risking her studies and reputation, he was simply indifferent. We only found out about his daughter from the Letters and we still know very little about her life. Had the letters not been discovered stacked in a drawer somewhere, her existence would have been forgotten forever, as would Einstein’s decision not to risk a job opportunity in Bern for his illegitimate child; after all, it had been a long time since his last job offer. As far as I’m concerned, the lesser known story of Marić’s life is particularly interesting. Although not all her letters survive, as A.E. threw many of them in the trash, she is a very interesting historical figure (a new book on Mileva Marić will soon come out from ROPI editions and will hopefully shed some light on this often overlooked personality).

What did you find most challenging in this translation? Were the difficulties mostly related to factual elements or style?

Although translating letters is a relatively simple task, when those letters are exchanged between two scientists in love, things get complicated. From a factual point of view, I had to pay special attention to the translation of names, nicknames, academic titles and places, as I often had to decide whether to translate them or simply transcribe them to the Greek alphabet. The physics terminology mentioned in the letters also required thorough study, and there was a great deal of intertextuality. Einstein’s thinking was totally anarchic, and he often jumped between entirely unconnected subjects.

As for style, a great deal of creative thinking was necessary to do justice to the German puns and make sure they don’t get “lost in translation”.  Finally, despite being a disciple of science, Einstein could be quite lyrical when in love. He wrote verses for his lover, taking care of rhythm and rhyme. Thankfully, they centred on simple subjects and were quite playful, making the task of translating them somewhat easier. Another aspect I had to pay special attention to was the familiar tone between the two classmates, which gradually became more and more familiar, as did their relationship. This range of emotions has to be reflected in the translation as well.

In your opinion, what are the difficulties of translating texts such as these, written in completely different times, from both a historical and a social perspective?

In these cases, translators have to mentally transport themselves to another era. This means they have to avoid words or expressions that may come to mind, but are more modern than the text they’re translating, to re-write the original in a way that fits with another historical context. Furthermore, they must study the lives of the correspondents and their time. In this particular translation, the clothes worn during the period, society’s expectations, the honorifics that were used between people of the same age and even between parents and children, the translation of place names and even people’s names that are most likely unfamiliar to the Greek public, with the purpose of keeping the authors’ «country of origin» alive without creating confusion for the reader, were only some of the challenges that I had to face. Thankfully, these issues are easily solved with the right attitude and persistence, and with the help of worthy colleagues that are every translator’s “safety net”.