Τι δουλειά έχει μια μεταφράστρια σε μια θεατρική ομάδα;
Σκέψεις από την πρώτη εμπειρία συμμετοχής μου σε μια θεατρική ομάδα.
της Ντίνας Τυροβολά
«Ἐν ἀρχῇ ἦν ο λόγος». Ας πούμε ότι λόγω χαρακτήρα/δεξιοτήτων αρχικά, και λόγω επαγγέλματος συνακόλουθα, έχω μια άνεση με το λόγο. Αυτό σημαίνει ότι μου αρέσει να διαβάζω, προσέχω τη σύνταξη, την έκφραση, τα νοήματα και μου είναι εύκολο να μαθαίνω λόγια, εύκολο και ευχάριστο. Ξέρω τι να τονίσω, πώς ν’απευθυνθώ, κ.λπ., κ.λπ. Μπορώ όμως να μιλώ και να κινούμαι ταυτόχρονα; Όχι να κινούμαι όπως να ’ναι, αλλά με νόημα, σε σχέση με αυτά που λέω. Εδώ σε θέλω κάβουρα. Επιπλέον, μπορώ να επινοήσω εικόνες, κινήσεις, συσχετισμούς με τα άλλα σώματα, δηλαδή να συνδέσω λόγο και σώμα και το σώμα μου με άλλα σώματα;
Σε μια ομάδα που δουλεύει με αυτοσχεδιασμούς και προσπαθεί να «αυτοσκηνοθετηθεί», το βάρος πέφτει πολύ στο άτομο και στην ομάδα. Η οδηγία είναι να μην περιγράφω, να μην κάνω παντομίμα, να μην σκέφτομαι, να μην λογοκρίνομαι, να λειτουργώ με βάση το παρόν, να ακολουθώ τη ροή της ομάδας, να αφουγκράζομαι, να μην κάνω πως κάνω κάτι, αλλά να το κάνω, να λειτουργώ τεχνικά, αλλάζοντας επίπεδο, ταχύτητα και ποιότητα στο σώμα και στην κίνησή μου, να μην κάνω κάτι, να γίνομαι αυτό το κάτι. Δεν ξέρω πώς ακούγεται, αλλά για μένα; πανδύσκολο.
Όλα ξεκινούν από το κεφάλι μου, πρέπει να σκέφτομαι τι θα κάνω τώρα, τι θα κάνω μετά, δεν μπορώ να επινοήσω εικόνες και κινήσεις, μόνο λόγο. Αυτή ήταν η πρόκληση για μένα, και το κλειδί; Εφόσον δεν είχα προηγούμενη εμπειρία ή εκπαίδευση: δουλειά, δουλειά, παρατήρηση, τήρηση των οδηγιών, συγκέντρωση, και διάβασμα, μετατροπή του κειμένου και του νοήματος σε κτήμα μου. Άργησα αρκετά να αντιληφθώ τι γίνεται και πως όταν κάνεις κάτι δικό σου, αυτό σου αποκαλύπτεται μόνο του. Διάβασα και συνεργάστηκα, εμπιστεύτηκα τους άλλους, δοκίμασα και απέτυχα πολλές φορές, κουράστηκα πολύ και άλλο τόσο το χάρηκα.
Έκανα κάποιες σκέψεις για τη διασημειωτική μετάφραση και τη μετάφραση γενικά. Είχαμε ένα μάθημα στο πανεπιστήμιο για τη διασημειωτική μετάφραση, τη μετάφραση δηλαδή από ένα σύστημα σημείων σε ένα άλλο. Αυτή πραγματεύεται το ερώτημα: Μπορούμε να μεταφράσουμε ένα λογοτεχνικό κείμενο σε κινηματογραφική ταινία, ένα ποίημα σε γλυπτό, έναν πίνακα από τη ζωγραφική τέχνη στην τέχνη του χορού, ή αντίστροφα;[1]. Αισθάνθηκα λοιπόν ότι μου ζητάται κάτι τέτοιο, να μεταφέρω το λόγο σε κίνηση, σε θέατρο, κάτι πολύ ενδιαφέρον, όσο και δύσκολο, κάτι που μπορώ να πω με βεβαιότητα πλέον, απολύτως δυνατό. Βέβαια, ο λόγος είναι εγγενής στο θέατρο, όμως παραμένει στον τρόπο δουλειάς η διαδικασία του διαβάζω ένα κείμενο και το μεταφέρω στη σκηνή. Έπειτα, πρέπει να πω, ακολουθούν κάποια στάδια πολύ οικεία στη μετάφραση. Χρειάζεται ανάγνωση και κατανόηση, σύνδεση νοημάτων μέσα σε όλο το έργο (κείμενο) και έρευνα επί των πραγματολογικών στοιχείων, ποιο το έργο, το είδος του, η εποχή του τότε και τώρα, ο συγγραφέας, οι ήρωες (πάμε σε λογοτεχνική μετάφραση), πώς ερμηνεύω τα νοήματα, τι ήθελε να πει, πώς το κάνω κατανοητό στο κοινό, πώς χτίζω ρόλους (ήρωες στη λογοτεχνία), πώς το στήνω κομμάτι-κομμάτι και ως σύνολο, πώς δουλεύω τις μεταβάσεις μεταξύ κομματιών. Και ποιος είναι ο ρυθμός του λόγου, της κίνησης και της αναπνοής μέσα σε αυτό το πλαίσιο;
Αυτά βασικά και με διάθεση χιούμορ να ομολογήσω ότι το πιο δύσκολο για μένα ήταν να κάνω τη γυναίκα (Ινδιάνα)! Ωστόσο, με χαρά να πω ότι η διαδικασία με ενέπνευσε να γράψω τον πρόλογο του έργου και να ικανοποιήσω ξανά τη διαστροφή μου με τη γλώσσα. Και τέλος, αν και έπρεπε να είναι πρώτο, να ευχαριστήσω τους φίλους μου από τη θεατρική ομάδα και τη σκηνοθέτιδα-εμψυχώτρια Ντίνα Καφτεράνη για την πολύτιμη βοήθειά τους (υπομονή, ενθάρρυνση, κ.λπ.). Ίσως στο εξής να δοκιμάζω και στη μετάφραση να τροφοδοτήσω το λόγο μου περισσότερο από την κίνηση και από άλλα στοιχεία, ήχους, αισθήσεις…
Υ.Γ. Το έργο ήταν «Ο Τζοάν Παντάν και η ανακάλυψη της Αμερικής» του Ντάριο Φο (που έχει τα ίδια «σύμφωνα» με τη Φαραντούρη-αν δεν το πω, θα σκάσω) και παρουσιάστηκε (τμήμα του, το ολόκληρο αναμένεται) από τη Θεατρική Ομάδα του Πολιτιστικού Συλλόγου Ξηροκαμπίου.
[1] Πηγή: Γιάννης Λαζαράτος, Umberto Eco: Διασημειωτική μετάφραση και μετάφραση και επιστημολογία, Εκδόσεις Παπαζήση, 2007
***********************************************************
Like a fish out of water
A translator tries her luck at a theatre group
by Dina Tyrovola
“In the beginning was the Word”. Let’s say that due to my personality/skills on the one hand, and my occupation on the other, I’m good with words, meaning that I like reading, I pay attention to syntax, expression and meaning, and for me, learning a text by heart is a piece of cake and a thoroughly enjoyable task. I understand what needs to be accented, how to address people, etc. etc. But, am I capable of speaking and moving at the same time? Not moving in a random way, but for a reason, with reason, in direct link with what I’m saying. And, last but not least, am I capable of inventing images, movements, my body’s relationship to other bodies, i.e. of linking speech and body and my body with other bodies? Houston, we’ve got a problem!
When your theatre group works with improvisation and self-directed acting, everything relies on the individual and the team. Our director offered us the following guidelines: do not describe; do not mime; do not think; do not censor yourselves; act based on what’s happening now; go with the team’s flow; keep your eyes and ears open; do not pretend to do something, do it; act in a technical way, changing the level of your movement, the speed and the qualities of your body and expressions; do not act, be the person/thing. Could it be any harder? I don’t think so.
In my case, everything starts in my mind, I need to think about what I’m doing now, what I’m going to do next, I feel incapable of inventing images and movements, all I can do is work with speech. A real challenge then! What did I do? Since I had no previous experience or training, I worked a lot, then worked some more, I observed, I followed the guidelines, I read a lot, I embraced the text and all its meanings. It took me some time to realise what’s going on and that when you approach something in your own way, it will open up to you. I read and collaborated, I trusted the others, I tried many things and failed many times, I sweated a lot and enjoyed it all the same.
This also got me thinking about intersemiotic translation and translation in general. One of our courses at the University had to do with intersemiotic translation, i.e. the translation of a sign into another system of signs. It deals with the following question: Is it possible to translate a literary text into a movie, a poem into a sculpture, a painting into dancing or vice versa?[1]. Well, I felt that I was asked to do something similar, to translate speech into movement, into theatre, something very interesting and challenging too, something that –I can be pretty sure now- is absolutely possible. Of course, words are an integral part of theatre, but its method is based on the idea of reading a text and then taking it to the stage. What is more, some of the intermediate steps will sound very familiar to translators: reading and understanding the text, linking meanings throughout the play (cf. text), researching facts and information, the genre, the specific play (cf. text), the period when the story is taking place, the background in general, and its relation to the present, the writer, the characters (cf. literary translation), interpreting the notions, the writer’s intentions, making it easy for the audience to understand, shaping the roles (cf. characters in literature), completing each part separately and the whole, working on the transitions between parts. And what about the role of the rhythm, of the speech, of the movement and of breathing in this context?
Well, that’s all I wanted to say and let me add a funny note to this post: of the various small roles I had to play, the hardest one for me was to play the woman (an American Indian one)! Finally, I’m also very proud to have written the introduction to our play, inspired by our common efforts and another source of satisfaction for a language freak. Last, but not least, I would like to thank my friends in the theatre group and our director-animateur Dina Kafterani for their invaluable help (patience, encouragement, and much more). In the future, I may try injecting more movement, sounds, senses and other extratextual elements into my translations…
P.S. The play was “Johan Padan and the Discovery of the Americas” by Dario Fo and it was performed (part of it, the entire play is coming soon) by the Theatre Group of the Cultural Association of Xirokambi, Laconia.