Συνέντευξη του μήνα – Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη
(μεταφράστρια – αντιπρόεδρος ΠΕΕΜΠΙΠ)

Kleopatra with Pedro Juan Gutiérrez, Photo by A. Ioannou

(Please scroll down to read the interview in English.)

Μίλησέ μας λίγο για σένα. Πώς ξεκίνησες να ασχολείσαι με τη μετάφραση;

Στις αρχές της δεκαετίας του ’90, μια οικογενειακή φίλη μίλησε στη μητέρα μου για το Τμήμα Ξένων Γλωσσών Μετάφρασης και Διερμηνείας του Ιονίου Πανεπιστημίου στην Κέρκυρα, του οποίου την ύπαρξη ως τότε αγνοούσα. Ήμουν μαθήτρια Λυκείου, μάθαινα ήδη από μικρή αγγλικά και γαλλικά, δεν είχα την παραμικρή ιδέα για τον «επαγγελματικό προσανατολισμό» μου, αλλά είχα μια σχετική «άνεση», ας το πούμε, στην εκμάθηση ξένων γλωσσών και, κάπως έτσι, άρχισα να προετοιμάζομαι για τις εξετάσεις εισαγωγής στο Ιόνιο. Έκανα φροντιστήριο τόσο στη μετάφραση, αγγλικά και γαλλικά, ευθεία και αντίστροφη (από και προς τις ξένες γλώσσες), όσο και στην έκθεση και την τεχνική της περίληψης. Το 1993 πέρασα τις εξετάσεις και κάπως έτσι άρχισαν όλα. Τα ισπανικά είναι η τρίτη γλώσσα εργασίας μου και προέκυψαν αργότερα, στο πλαίσιο των σπουδών μου.

Συνεργάζεσαι με μεταφραστικά γραφεία, αλλά και εκδοτικούς οίκους. Σύγκρινε τις δύο εμπειρίες, «τεχνικής» και λογοτεχνικής μετάφρασης.

Οι δύο εμπειρίες είναι πολύ διαφορετικές, αλλά και αλληλένδετες. Για μένα, η καθημερινή τριβή με πάσης φύσεως κείμενα είναι τεράστιο σχολείο. Ειδικά όταν έχεις τη δυνατότητα να συνεργάζεσαι με έμπειρους συναδέλφους που ελέγχουν τη δουλειά σου. Η εποικοδομητική κριτική και η δυνατότητα να βλέπεις τη δουλειά σου διορθωμένη από ένα δεύτερο μάτι, με επαγγελματισμό και σοβαρότητα, χωρίς εγωισμούς και παρωπίδες, σε βοηθάει να βλέπεις σφαιρικά και αντικειμενικά όλες τις πιθανές λύσεις που έχεις στη διάθεσή σου. Γιατί η μετάφραση πολύ σπάνια είναι άσπρο-μαύρο. Οι μεταφραστικές επιλογές τείνουν στο άπειρο και ο χρόνος που έχεις στη διάθεσή σου μέχρι την παράδοση του έργου είναι πάντα πεπερασμένος. Οπότε πρέπει να κλωθογυρίσεις στο μυαλό σου όλες τις πιθανές λύσεις στον ελάχιστο χρόνο για να καταλήξεις στην πιο ικανοποιητική, συνυπολογίζοντας ουκ ολίγους παράγοντες κάθε φορά, ανάλογα με το είδος του κειμένου, το ύφος του συγγραφέα, το κοινό στο οποίο απευθύνεται το κείμενο κ.λπ. Από ’κει και πέρα, η μετάφραση της λογοτεχνίας είναι για μένα μια μαγική διεργασία. Αγαπάω τη δουλειά μου, είτε μεταφράζω αμοιβαία κεφάλαια είτε τον κώδικα δεοντολογίας για τους εργαζομένους της Χ εταιρείας. Αλλά η λογοτεχνική μετάφραση είναι έρωτας. Νιώθω πολύ τυχερή που μου δόθηκε η ευκαιρία να μεταφράσω λογοτεχνία. Είναι μια δουλειά πολύ απαιτητική, αλλά και εξόχως συναρπαστική. Απαιτούνται ατελείωτες ώρες έρευνας και εργασίας για να ολοκληρωθεί η μετάφραση ενός λογοτεχνικού έργου. Το ίδιο φυσικά ισχύει και για την «τεχνική» μετάφραση. Νομίζω ότι ελάχιστοι άνθρωποι εκτός του σιναφιού συνειδητοποιούν την εγκεφαλική δουλειά του μεταφραστή. Οι περισσότεροι έχουν την αίσθηση ότι ο μεταφραστής είναι ένα «μηχανάκι» που έχει καταπιεί μερικά λεξικά. (Γέλια).

Για τη λογοτεχνική μετάφραση, τι δυσκολίες αντιμετωπίζεις και πώς τις επιλύεις; Μίλησέ μας ειδικότερα για τον Πέδρο Χουάν Γκουτιέρες, τον συγγραφέα που μεταφράζεις «κατά συρροή». 

Πριν από λίγους μήνες ολοκλήρωσα τη μετάφραση του έβδομου βιβλίου (κατά σειρά έκδοσης στα ελληνικά, από τις εκδόσεις Μεταίχμιο) του Κουβανού συγγραφέα Πέδρο Χουάν Γκουτιέρες. Το γεγονός ότι μελετάω και μεταφράζω το έργο του Γκουτιέρες, αλλά και τις περισσότερες από τις συνεντεύξεις του στα ελληνικά έντυπα και ηλεκτρονικά ΜΜΕ από το 2004 με έχει βοηθήσει πολύ να «μπω», κατά κάποιον τρόπο, στο σύμπαν του συγγραφέα, αν και κάθε βιβλίο αποτελεί ένα ξεχωριστό μικρόκοσμο. Οι μεταφραστικές δυσκολίες αφορούν κατά κύριο λόγο πραγματολογικά στοιχεία σε σχέση με την Κούβα, αλλά και την αργκό της Αβάνας την οποία ο συγγραφέας αγαπά πολύ και αποτυπώνει στο έργο του. Είχα τη χαρά και την τιμή να γνωρίσω τον συγγραφέα από κοντά και είναι πάντα στη διάθεσή μου για να λύσει τις απορίες μου και να μου δώσει διευκρινίσεις. Προσπαθώ, ωστόσο, πριν τον ενοχλήσω, να έχω εξαντλήσει κάθε άλλη διαθέσιμη πηγή, είτε ψάχνοντας σε λεξικά και στο διαδίκτυο, είτε απευθυνόμενη σε φίλους από τη Λατινική Αμερική που μπορούν να με διαφωτίσουν. Μια άλλη ιδιαιτερότητα του Γκουτιέρες είναι η ωμή, σχεδόν χυδαία γλώσσα και οι απροκάλυπτες σεξουαλικές σκηνές που κυριαρχούν στα μυθιστορήματά του. Τα σημεία αυτά θέλουν επίσης ιδιαίτερη προσοχή, ο μεταφραστής καλείται να μεταφέρει το πρωτότυπο στη γλώσσα του χωρίς ηθικούς ή άλλους φραγμούς, χωρίς προσπάθειες λογοκρισίας ή λείανσης της γλώσσας και του ύφους του συγγραφέα. Το στοίχημα είναι μεγάλο. Έχω δεχτεί συγχαρητήρια για τη μεταφορά των ερωτικών σκηνών του Γκουτιέρες στα ελληνικά! (Γέλια).

Ποιες είναι οι ιδιαιτερότητες της ισπανικής γλώσσας και της ισπανόφωνης λογοτεχνίας ειδικότερα; 

Δεν νομίζω ότι μπορώ εύκολα να επισημάνω τις ιδιαιτερότητες της ισπανικής γλώσσας σε σχέση με την αγγλική, τη γαλλική ή την ελληνική. Κάθε γλώσσα έχει τις δικές τις ιδιαιτερότητες, κάθε συγγραφέας έχει το δικό του ύφος, κάθε λογοτεχνικό έργο παρουσιάζει τις δικές του μεταφραστικές δυσκολίες σε διάφορα επίπεδα. Αυτό που πρέπει ωστόσο να σημειωθεί είναι ότι ο όρος «ισπανόφωνη λογοτεχνία», μπορεί να έχει ως βάση την ισπανική γλώσσα, αλλά η ισπανική γλώσσα δεν είναι μία: τα ισπανικά της Κούβας, του Μεξικού, της Αργεντινής κ.λπ. έχουν σημαντικές και διόλου αμελητέες διαφορές. Οι παγίδες για τον ανυποψίαστο μεταφραστή είναι πολλές και η έρευνα σώζει ζωές!

Πώς βλέπεις το μεταφραστικό τοπίο στο χώρο των εκδόσεων;

Δεν νομίζω ότι υπάρχει κανένας επιχειρηματικός κλάδος στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια που δεν έχει πληγεί από την κρίση. Ο χώρος των εκδόσεων δεν αποτελεί εξαίρεση. Οι συζητήσεις στον εκδοτικό χώρο για θέματα όπως το ηλεκτρονικό βιβλίο ή η «πάλη» μεταξύ «ευπώλητης» και «σοβαρής» λογοτεχνίας δίνουν και παίρνουν. Έχω την αίσθηση ότι πολλοί εκδότες προσπαθούν να μειώσουν το «ρίσκο» επενδύοντας σε πιο «ασφαλείς» εκδοτικές επιλογές και, φυσικά, η πλειονότητα των εκδοτών κυνηγά το επόμενο μπεστ σέλερ. Σε κάθε περίπτωση όμως, ένας εκδότης που σέβεται το αναγνωστικό κοινό, και το προϊόν που παράγει, οφείλει να σέβεται τη δουλειά των συγγραφέων, των μεταφραστών και των επιμελητών, αλλά και όλων των υπόλοιπων επαγγελματιών που μετέχουν στην παραγωγή κάθε βιβλίου, σε όλα τα επίπεδα.

Τι συμβουλές θα έδινες σε έναν μεταφραστή στην αρχή της σταδιοδρομίας του;

Να έχει τα μάτια του ανοιχτά, να αμφισβητεί και να ελέγχει πάντα τη δουλειά του και να είναι ανοιχτός στην καλοπροαίρετη κριτική. Επίσης, να είναι πολύ προσεκτικός σε κάθε νέα συνεργασία, να επιδιώκει την υπογραφή συμβάσεων με ξεκάθαρους όρους και να μη διστάζει να ζητά τη συμβουλή και την καθοδήγηση συναδέλφων με μεγαλύτερη εμπειρία. Είναι πολύ θετικό το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια μέσω των μεταφραστικών ενώσεων, των φόρουμ, αλλά και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, η ενημέρωση μεταξύ των επαγγελματιών της μετάφρασης για πάσης φύσεως εργασιακά θέματα είναι πολύ μεγαλύτερη. 

 *****************************

Interview of the month – Kleopatra Elaiotriviari
(translator – Vice-President of the Panhellenic Association of Professional Translators Graduates of the Ionian University) 

Tell us a bit about yourself. How did you decide to pursue a career in translation? 

In the early 90s, a family friend mentioned the Department of Foreign Languages, Translation and Interpreting at the Ionian University in Corfu to my mother, which was a school I had never heard of before. Back then I was in highschool, I had started learning English and French from an early age, I had no idea what I wanted to do with my life, but I did find learning foreign languages relatively easy, so I started preparing for the admission exams of the Ionian University. I took classes of English, French and translation (to and from these languages), essay writing and summarising techniques at a private preparatory school. In 1993 I passed the exams and that’s how it all started. Spanish is my third working language; I learned it later, in the course of my studies.

You collaborate with both translation agencies and publishing houses. Could you compare the two experiences of “technical” and literary translation?

The experience is pretty different, but at the same time the two are interconnected. In my opinion, working daily with various types of texts teaches you a great deal. Especially when you have the opportunity to collaborate with experienced colleagues who review your work. Constructive criticism and the opportunity to look at your work corrected by a colleague with professionalism and respect, leaving your ego at the door and keeping an open mind, help you realise all the possible solutions that are available to you in a comprehensive and objective way. And that’s because translation only rarely is black and white. Translation choices are almost infinite, but the time you have to finish a project is always finite. That means you have to turn over all the possible solutions in your mind as fast as possible to arrive to the best one, each time taking into account a variety of factors depending on the type of the text, the author’s style, the audience etc. Having said that, translating literature is a magical process for me. I love my job, be it translating mutual funds or the code of conduct for employees at company X. Nevertheless, literary translation is my passion. I feel extremely lucky to have had the opportunity to translate literature. It is a very challenging, but also extremely fascinating job. Literary translation requires endless hours of research and work. This is true of course for “technical” translation, too. I think very few people outside the sector realise the intellectual effort involved in translation. Most people tend to think that translators are “machines” that have swallowed a few dictionaries (laughter).

In terms of literary translation, which difficulties do you usually face and how do you counter them? Talk to us more specifically about Pedro Juan Gutiérrez, whose series of books has been translated by you. 

A few months ago I finished the translation of the seventh book (in the order they have been published in Greek by Metaichmio publishing house) by Cuban writer Pedro Juan Gutiérrez. The fact that I have been studying and translating the works of Gutiérrez, as well as most of his interviews for Greek offline and online media since 2004 has greatly helped me to “enter”, sort of speak, the author’s universe, although each book consists a unique micro-universe in itself. Most of the challenges during translation relate to factual elements of Cuba, as well as Havana’s slang, which is used constantly by the author and reflected in his work. I had the pleasure and the honour to meet the author in person and he is always available to answer my questions and provide clarifications. Nevertheless, before I bother him with my questions, I always try to exhaust all available sources, either through research in dictionaries and online or by seeking the advice of my friends in Latin America who can be of help. Another one of Gutiérrez’s unique qualities is his raw, practically vulgar way of writing and his provocative sex scenes that dominate his novels. These parts require additional attention, as the translator is expected to translate the original text in his own language with no moral or other reservations, no efforts to censor or smooth over the author’s language and tone. It’s a great challenge. I have actually received compliments for the translation of Gutiérrez’s sex scenes in Greek! (laughter).

What are the specificities of Spanish language and literature?  

I don’t think I could come up with the specificities of Spanish as opposed to English, French or Greek. Each language has its own specificities, each author has his/her own tone, each literary work entails its very own translation difficulties on many levels. However, it should be noted that although “Spanish literature” usually refers to the Spanish language, there are more than one Spanish language: Cuban, Mexican or Argentinian Spanish have significant differences that cannot be ignored. There are many traps for the unseasoned translator and research saves lives!

What is your view of the translation profession in the publishing sector? 

I doubt there is any business sector that has not suffered the consequences of the crisis in Greece during the last few years. The publishing sector is no exception. Discussions regarding the future of e-books or the “war” waging between “commercial” and “serious” literature abound. I think that many publishers are seeking to reduce “risk” by investing in the “safest” publishing choices, and, naturally, most publishing houses are after the next best seller. Whatever the case, a publisher who respects his/her readers and his/her products must also respect the work of authors, translators and editors, as well as of all and any professionals involved in the production of books, on any level.

What would you advise a translator taking the first steps of his/her career?

I would advise them to keep their eyes open, to challenge and always review their work and to be open to well-intended criticism. Furthermore, they should be very careful when forming new collaborations, they should always sign clearly worded contracts and they should not hesitate to request the advice and guidance of more experienced colleagues. In recent years, thanks to translators’ associations, forums and social media, communication between professional translators on any kind of work-related issues has grown significantly. I find that very encouraging.