(Please scroll down for the English version of this article).

Σε κάθε επάγγελμα, επιστήμη, δραστηριότητα υπάρχουν κανόνες. Κάποιοι κανόνες είναι γενικά θεσπισμένοι και αποδεκτοί, κάποιοι όχι. Υπάρχουν βέβαια και οι άγραφοι κανόνες ή η εταιρική πολιτική/κουλτούρα, η σχολή σκέψης για την επιστήμη, και άλλα ίσως, αλλά και η προσωπικότητα κάθε ατόμου που υπεισέρχονται στη διαδικασία.

Για να δούμε τι γίνεται με το επάγγελμα και το έργο του μεταφραστή. Τα χαρακτηριστικά μιας μετάφρασης, αυτά που αναγνωρίζονται αμέσως και με βάση τα οποία γίνεται και η αξιολόγησή της, είναι πολλά. Από τη μία πλευρά, είναι η ορθογραφία, η γραμματική και η σύνταξη που μπορούν, γενικά, να προσεγγιστούν με αντικειμενικό τρόπο βάσει των κανόνων που υπάρχουν και συνήθως την τάδε ή τάδε γραμματική κ.λπ. Από την άλλη πλευρά, είναι η ορολογία, οι λεκτικές επιλογές, η έκφραση, το ύφος και η ροή του κειμένου. Εδώ, η εμπειρία έχει δείξει ότι χωράει πολλή υποκειμενικότητα με ακραίο αποτέλεσμα τις εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις μεταφραστή-επιμελητή ή τις εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις μεταφραστή/επιμελητή-πελάτη.

Οι παράγοντες που υπεισέρχονται στην αξιολόγηση μιας μετάφρασης είναι πολλοί, κυρίως όμως προκύπτουν από ζητήματα προτίμησης ορολογίας και ύφους. Κάθε πελάτης μπορεί να έχει στο μυαλό του συγκεκριμένους όρους ή συγκεκριμένο ύφος που θέλει για το κείμενό του, γεγονός που ο/η μεταφραστής/τρια δεν είναι σε θέση να γνωρίζει αν δεν του/της το έχουν πει (π.χ. customer care αντί για customer service θέλει η τάδε εταιρεία). Αυτό μπορεί να έχει να κάνει και με το στόχο του κειμένου και το κοινό στο οποίο απευθύνεται . Στις περισσότερες περιπτώσεις, πρόκειται ή για υλικό που αφορά την εταιρική οργάνωση ή τα προϊόντα/τις υπηρεσίες μιας εταιρείας. Σ’ αυτή την περίπτωση βοηθά πολύ να παρασχεθεί από τον πελάτη ένα γλωσσάρι ή υλικό αναφοράς, παλιά έντυπα ή/και η ιστοσελίδα της εταιρείας, ώστε να τηρηθεί η ήδη υπάρχουσα ορολογία, καθώς και να δοθούν οδηγίες για το ύφος, το στόχο, το αναγνωστικό κοινό, την εταιρική φιλοσοφία και γενικά το περιεχόμενο του έργου. Έτσι, το πρόβλημα μπορεί να αποφευχθεί. Ομοίως και στην περίπτωση που ζητούνται γλώσσες όπως τα αγγλικά, όπου μπορεί κανείς να χρειάζεται αγγλικά Βρετανίας ή αγγλικά ΗΠΑ. Αυτά είναι κάποια από τα πράγματα που πρέπει να διευκρινίζονται εξαρχής.

Ενίοτε, ο πελάτης δεν έχει σκεφτεί αυτές και άλλες σημαντικές παραμέτρους ή δεν γνωρίζει ότι δεν υπάρχει κατά λέξη μετάφραση ή κρίνει μια μετάφραση με βάσει τις δικές του γνώσεις ή την αντίληψη για τις γνώσεις του όσον αφορά μια γλώσσα (κυρίως τα αγγλικά). Εδώ υπάρχει πρόβλημα και μάλιστα δυσεπίλυτο. Χρειάζεται συζήτηση, ανάλυση, επεξήγηση. Αυτό το πρόβλημα προκύπτει συχνότερα σε περιπτώσεις όπου απαιτείται ελεύθερη ή δημιουργική μετάφραση (κείμενα διαφημιστικά, μάρκετινγκ, κ.λπ.), οπότε οι επιλογές έκφρασης και οι δυνατότητες ύφους είναι άπειρες. Το προσωπικό ύφους του/της μεταφραστή/τριας διαμορφώνει επίσης τη μετάφραση και είναι δύσκολο πολλές φορές να ανταποκριθεί στις συγκεκριμένες –λογικές και παράλογες, σωστές και λάθος- προσδοκίες του πελάτη. Τυχαίνει μάλιστα να έχει ολοκληρωθεί το έργο και να γίνονται συζητήσεις επί συζητήσεων και διαπραγματεύσεις και τεκμηριώσεις για τις ορθές/δόκιμες/ αποτελεσματικές μεταφραστικές αποδόσεις. Τυχαίνει, τέλος, σπανιότερα, οι συμβάσεις ανάθεσης έργου να περιλαμβάνουν στους όρους τους ζητήματα απόδοσης, ύφους κ.λπ. προσπαθώντας να προλάβουν τέτοιες διαφωνίες ή «λάθη».

Για τα «υποκειμενικά» ζητήματα, ύφους, κυρίως, το μόνο που μπορεί να κάνει κανείς είναι να συζητά διεξοδικά με τον πελάτη πριν την έναρξη του έργου για να αντιληφθεί το στόχο, το κοινό του κειμένου, τη φιλοσοφία της εταιρείας, το σκεπτικό του πελάτη, και να ζητά ταυτόχρονα υλικό αναφοράς, γλωσσάρια, κ.λπ. Δυστυχώς, η εμπιστοσύνη στον/στην επαγγελματία μεταφραστή/τρια είναι κάτι που φαίνεται πως θέλει δρόμο ακόμα για να κατακτηθεί. Στο μεταξύ, μια από τις προτεραιότητες των επαγγελματιών μεταφραστών πρέπει να είναι η «εκπαίδευση» των πελατών σχετικά με την επιστήμη και την πρακτική της μετάφρασης.

**************************************************

Translation: how subjective can it get?

Every profession, science and activity has its own set of rules. Some rules are broadly established and widely accepted, while others aren’t. There are also unwritten rules, corporate policies/cultures, schools of thought when it comes to science, and probably many other types of rules, as well as each individual’s personality, which play a role in the process.

Let’s see what happens in the case of translators and their work. A translation consists of many obvious elements that can be used to evaluate it. On the one hand, we have elements such as spelling, grammar and syntax which can generally be assessed objectively based on established rules and this or that grammar etc. On the other hand, there are elements like terminology, vocabulary, register, style and flow. Experience has shown that this second category is subject to a great deal of subjectivity, often leading to diametrically opposed views between the translator and the reviser or the translator/reviser and the client.

There are several factors that weigh into the evaluation of a translation, most of which have to do with terminology and style preferences. Each client may have specific terms or a specific style in mind for his/her text, but the translator has no way of knowing those preferences if he/she has not been given any instructions (e.g a company may prefer the term customer care to customer service). This may also have to do with the text’s purpose and target audience. In most cases, corporate texts relate to a company’s organisation or its products/services. In this case, it can be very helpful if the client provides a glossary or reference material, past documents and/or the company website, which will enable the translator to follow the existing terminology, as well as instructions on the text’s style, purpose, target audience, the company’s corporate culture and the project in general.  This can help prevent problems. Another issue has to do with language variants, such as British or American English. These are some of the issues that should always be clarified from the start.

Often times, the client has not considered these parameters or does not know that translation cannot and should not be literal or judges a translation based on his/her own knowledge or perception of how it should be (this is mostly true for English translations in Greece). This problem is hard to solve and requires discussion, analysis and detailed explanation. It often occurs in cases of free translation or transcreation (used for the translation of marketing and advertising texts, among others), where there are practically unlimited choices of words and styles. Furthermore, the translator’s personal style seeps into the translation and often it is difficult for translators to meet the client’s specific —whether reasonable or unreasonable, right or wrong— expectations. As a result, sometimes the end of the project is followed by a series of discussions, negotiations and attempts to prove which are the right/acceptable/effective translation choices. Finally, some project contracts contain clauses on vocabulary, style, etc, in an attempt to prevent such disagreements or “mistakes”.

When it comes to subjective issues, which have to do mostly with style, what translators can do is have a thorough discussion with their clients before they start translating in order to understand the purpose, the target audience, the corporate culture, the client’s ideas about the project, and request reference material, glossaries etc. Unfortunately, it seems that professional translators are far from achieving widespread trust in their profession. This is why, until we do, one of our priorities as professional translators must be to keep “educating” clients on the science and practice of translation.

της Ντίνας Τυροβολά

This article will soon be available in English.

Πολλά από τα κείμενα που φτάνουν στα χέρια του καταναλωτή αποτελούν προϊόν μετάφρασης (π.χ. βιβλία, εγχειρίδια οδηγιών χρήσης συσκευών, διαφημιστικό υλικό). Το επάγγελμα του μεταφραστή είναι ένα από τα κατεξοχήν επαγγέλματα που συνδέονται με τη γλώσσα και ο χειρισμός της τελευταίας είναι λίγο-πολύ καθοριστικός για την εξέλιξή της.

Δυστυχώς, τόσο στην προφορική εκφορά της ελληνικής γλώσσας όσο και στη γραπτή χρήση της, διαπιστώνονται πολλά λάθη, συντακτικά, γραμματικά, ορθογραφικά και εκφραστικά. Πέρα από την προσωπική-επαγγελματική διαστροφή καθενός, η υποβάθμιση της ελληνικής γλώσσας είναι γεγονός, με χαρακτηριστικά δείγματα την ευρεία χρήση των greeklish, τη γραφή στα ελληνικά χωρίς τη χρήση τόνων, τη συχνή εισαγωγή αγγλικών λέξεων στον προφορικό και γραπτό λόγο –λέξεων που μπορούν να εκφραστούν στα ελληνικά πάντως- και την καθιέρωση χρήσης της αγγλικής στην εταιρική αλληλογραφία ελληνικών εταιρειών. Θα πρόσθετα, τέλος, και την ασυνεχή μικτή χρήση ελληνικών και αγγλικών από κάποιους τεχνικούς του μάρκετινγκ και των υπολογιστών –αλλά όχι μόνον αυτούς- με αποτέλεσμα να μη βγαίνει νόημα, να μην είναι δυνατή η συνεννόηση και να γράφονται κείμενα, κυρίως μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, που λένε πολλά χωρίς να λένε τίποτα.

Δεν μπορώ παρά να κατανοήσω –σε ένα βαθμό- τους λόγους για τους οποίους συμβαίνουν τα παραπάνω: λόγοι ευκολίας, λόγοι πρακτικοί, λόγοι συντομίας, λόγοι καθιέρωσης όρων, λόγοι διεθνοποίησης και λόγοι που σχετίζονται με την ελλιπή σχολική εκπαίδευση και τα ερεθίσματα από το περιβάλλον που χρησιμοποιεί εσφαλμένα ή δεν χρησιμοποιεί καθόλου την ελληνική. Αυτό που με απασχολεί είναι ότι το αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης είναι η διαιώνιση της κακής χρήσης της γλώσσας και ο εθισμός μας σε αυτό, σε βαθμό που να μην αντιλαμβανόμαστε ή να μην μας ενοχλούν πλέον τα λάθη.

Στη δουλειά μας, ένα σαφές πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε είναι η ανάγκη μετάφρασης σε οποιαδήποτε γλώσσα ενός κακογραμμένου στα ελληνικά κειμένου. Αυτό δημιουργεί πρόβλημα και στην κατανόηση και στη μετάφραση, θέτοντας τις βάσεις για μια κακή μετάφραση. Χρειάζεται συνεννόηση με τον πελάτη και υπόδειξη των λαθών για να διορθωθεί πρώτα το πρωτότυπο κείμενο. Έπειτα, στη μετάφραση, τα διλήμματα του μεταφραστή/της μεταφράστριας είναι πολλά. Ποιες θα πρέπει να είναι οι επιλογές του/της σε όρους και λέξεις, πέρα από την τήρηση των γραμματικών, συντακτικών και ορθογραφικών κανόνων, ώστε να έχει σωστή έκφραση και να γίνεται κατανοητός/ή από το ευρύ και το ειδικό αναγνωστικό κοινό του/της; Μερικά παραδείγματα: τι γίνεται με τις λέξεις «internet», «email», «bit», «communicate», «supermarket»; Και ενώ μπορεί κάποιες επιλογές να είναι θέμα προτίμησης ύφους του/της μεταφραστή/τριας, π.χ. το αν θα μεταφράσεις το «email», άλλες όμως μπορεί να είναι συνάρτηση του είδους του κειμένου και κατ’ επέκταση του είδους του αναγνωστικού κοινού. Το bit λοιπόν σε ένα επιστημονικό κείμενο μπορεί να είναι, για παράδειγμα, καλύτερο να μεταφραστεί «διφίο» από ό,τι να παραμείνει «bit». Έτσι, στα προβλήματα που προκύπτουν από την κακή σύνταξη των κειμένων έρχονται να προστεθούν διλήμματα που έχουν να κάνουν με την απόδοση των ίδιων των όρων κι εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, όπως π.χ. το προσωπικό ύφος του/της μεταφραστή/τριας, το είδος του κειμένου και το κοινό ή το στόχο.

Χωρίς το άρθρο αυτό να αποτελεί μια εμπεριστατωμένη και λεπτομερή μελέτη για τη χρήση της γλώσσας γενικά ή/και από τους/τις μεταφραστές/τριες ειδικά, γίνεται κατανοητό πως η γλώσσα είναι ένα εργαλείο με χρήση δυναμική που απαιτεί γνώση, αλλά και ευαισθησία. Θα πρέπει να σκεφτούμε λοιπόν, ποιος είναι ή ποιος πρέπει να είναι ο ρόλος του/της μεταφραστή/τριας κατά τη χρήση της γλώσσας, τι επιπτώσεις έχει η κακή χρήση της και πώς μπορεί ως επιστήμονας των γλωσσών να συμβάλλει στη διατήρηση του γλωσσικού πλούτου και του πολιτιστικού φορτίου που φέρει κάθε γλώσσα.