Γεωργία Δαβανέλου
Μεταφράστρια τεχνικών κειμένων

Η Γεωργία Δαβανέλου έχει εξειδικευτεί στη μετάφραση ευρωπαϊκών φαρμακευτικών πατεντών. Το Yourtranslator την ρώτησε για τη δουλειά της, πώς εξειδικεύτηκε σε αυτό το είδος κειμένων και τι θα συμβούλευε άλλους μεταφραστές που ενδιαφέρονται να ασχοληθούν με το αντικείμενο.

Μίλησέ μας για σένα. Πώς ξεκίνησε το ενδιαφέρον σου για τη μετάφραση;

Οι ξένες γλώσσες μου άρεσαν από μικρή (μόνο δυο γνωρίζω, πλην των Ελληνικών, το κλασικό δίδυμο «Αγγλικά-Γαλλικά»), αλλά η σκέψη να διδάσκω ξένες γλώσσες δεν μου άρεσε ποτέ. Η μετάφραση προέκυψε κάπως τυχαία θα έλεγα, δεν είχε υπάρξει δηλαδή το παιδικό μου όνειρο. Στην 3η Λυκείου χρειάστηκε να κάνω κάποια μαθήματα μετάφρασης για να δώσω ειδικά μαθήματα ξένης γλώσσας στις Πανελλήνιες εξετάσεις — τότε είχαμε Δέσμες, είμαι απ’ τους παλιούς! Συνειδητοποίησα πως εκείνο ήταν το μόνο φροντιστήριο της εβδομάδας που δεν βαριόμουν να πηγαίνω. Το έψαξα λίγο περισσότερο και σκέφτηκα πως θα μου άρεσε να μάθω να μεταφράζω, κυρίως για να μεταφράζω λογοτεχνία που ήταν και η μεγάλη μου αγάπη. Η πορεία υπήρξε διαφορετική, όμως εγώ, κάπως έτσι, έμπλεξα με την μετάφραση!

Μεταφράζεις μεταξύ άλλων και τεχνικά κείμενα. Σε ποιους κλάδους έχεις εξειδικευτεί και πώς;

Μεταφράζω κυρίως τεχνικά κείμενα και ειδικεύομαι στη μετάφραση Ευρωπαϊκών φαρμακευτικών πατεντών (είναι τόσο βαρετό όσο ακούγεται!). Η προσπάθειά μου να ασχοληθώ με την λογοτεχνική μετάφραση δεν ευδοκιμούσε, παρόλο που οι κύριες σπουδές μου και το μεταπτυχιακό μου είχαν αυτή την κατεύθυνση. Αναζητώντας, λοιπόν, μεταφραστικές συνεργασίες όταν επέστρεψα από τη Γαλλία, προέκυψε η συγκεκριμένη με μια εταιρία που ασχολείται με αυτό τον κλάδο. Ξεκίνησα δειλά με αυτού του είδους τα κείμενα, καθώς δεν είχα και κάποια κλίση σε Φυσικοχημείες και Βιολογίες, και σταδιακά άρχισα να δουλεύω με αυτά όλο και πιο εντατικά. Πλέον μετράω 12 χρόνια, οπότε, ναι, μια εξειδίκευση την έχω!

Ποιες είναι οι δυσκολίες που παρουσιάζει αυτό το είδος κειμένων; Πώς προσεγγίζεις το ζήτημα της ορολογίας; Βασίζεσαι σε λεξικά ή κυρίως στην έρευνα στο διαδίκτυο; 

Τα συγκεκριμένα κείμενα μοιάζουν στην αρχή εντελώς ακαταλαβίστικα — εμένα τουλάχιστον έτσι μου είχαν φανεί. Είναι συνήθως πολύ μεγάλα σε έκταση και περιέχουν ορολογία Ιατρικής και Χημείας, Βιολογίας, Βιοχημείας και Φαρμακολογίας. Ένα μεγάλο μέρος τους περιλαμβάνει περιγραφή εργαστηριακών πειραμάτων, οπότε χρειάζεται μεγάλη προσοχή στους αριθμούς και στις μονάδες μέτρησης, κλπ. Όλοι οι μεταφραστές γνωρίζουν πως ένα ελάχιστο, φαινομενικά, λαθάκι, όπως για παράδειγμα αντί για “μl” να γραφτεί “ml”, μπορεί να καταστρέψει το κείμενο, ή το επιστημονικό πείραμα στην προκειμένη περίπτωση.

Η εύρεση της ορολογίας γίνεται εν μέρει από το διαδίκτυο: λεξικά, γλωσσάρια, μεταφραστικά fora ή online εργασίες παρόμοιου περιεχομένου. Εκείνο όμως που με βοηθά περισσότερο απ’ όλα, και κυρίως στις αρχές, είναι οι άνθρωποι: έχω μιλήσει με γιατρούς, φαρμακοποιούς, χημικούς, βιολόγους και όποια άλλη ειδικότητα μπορεί να έχει χρειαστεί. Το σημαντικό είναι πως έτσι λαμβάνω μια γενική επεξήγηση και όχι απλώς μια μεταφρασμένη λέξη στα Ελληνικά και μπορώ να εμπιστευτώ και τον εαυτό μου ότι η μετάφρασή μου είναι πράγματι σωστή.

Όταν σκορπίζεσαι σε χίλια μέρη από αγωνία να βιοποριστείς, τελικά δεν εξειδικεύεσαι πουθενά, δεν ξέρεις ποιο είναι το κοινό σου και η αγορά σου. Κυρίως όμως δεν πρέπει να φοβάσαι να πεις «Αυτό δεν το ξέρω».

Έχεις κάποια συμβουλή να δώσεις σε συναδέλφους που ασχολούνται επίσης με τεχνικές μεταφράσεις ή που θα ήθελαν να ασχοληθούν;

Γενικώς αποφεύγω τις πολλές συμβουλές όσον αφορά το χώρο της μετάφρασης. Είμαι από εκείνους που αγαπούν πολύ τις γλώσσες και τελικά και την μεταφραστική διαδικασία, όμως όχι φανατικά. Και, ναι, μπορεί η μετάφραση να συγκαταλέγεται στις ανθρωπιστικές επιστήμες στα Πανεπιστήμια και να εξυπηρετεί τον άνθρωπο, όμως είναι στον πυρήνα της ένα μοναχικό επάγγελμα. Ο μεταφραστής δεν περιστοιχίζεται από ανθρώπους την ώρα που δουλεύει κι ας δουλεύει για εκείνους. Προσωπικά νιώθω συχνά κούραση από την μετάφραση, νιώθω πως δεν ικανοποιεί το κοινωνικό και εξωστρεφές κομμάτι μου.

Όσον αφορά τις τεχνικές μεταφράσεις τώρα, θα πρότεινα σε κάποιον που θέλει να ασχοληθεί με αυτό το είδος, να επιλέξει έναν τομέα, άντε δυο το πολύ, και να εντρυφήσει σε αυτόν. Όταν σκορπίζεσαι σε χίλια μέρη από αγωνία να βιοποριστείς, τελικά δεν εξειδικεύεσαι πουθενά, δεν ξέρεις ποιο είναι το κοινό σου και η αγορά σου. Κυρίως όμως δεν πρέπει να φοβάσαι να πεις «Αυτό δεν το ξέρω». Ίσα-ίσα, λέγοντας δεν ξέρω, ψάχνεις να μάθεις, ρωτάς και ανοίγεσαι. Φωτεινοί παντογνώστες δεν υπάρχουν, όλοι μαθαίνουμε διαρκώς.

Ποια είναι η άποψή σου για το μέλλον της μετάφρασης, δεδομένων των ραγδαίων εξελίξεων της τεχνολογίας;

Υποθέτω πως αναφέρεσαι στις μεταφραστικές μηχανές τύπου Google translate, κλπ. Λοιπόν, οι μηχανές αυτές κάνουν πολύ καλή δουλειά και όντως εξελίσσονται διαρκώς. Πιστεύω όμως ακράδαντα πως τίποτα δεν μπορεί να συγκριθεί με τον ανθρώπινο παράγοντα και την αντίληψη του ανθρώπινου νου. Πάντα κάτι θα ξεφεύγει, κάτι θα παρερμηνεύεται, κάτι θα «πετάει» τον αναγνώστη εκτός. Και φυσικά μιλάμε για τεχνικά κείμενα με αυστηρό, λιτό ύφος και ορολογία. Στα λογοτεχνικά, ή ακόμη και στα δημοσιογραφικά κείμενα, η μετάφραση, κατά τη γνώμη μου, είναι κακή και συχνά αστεία όταν δεν γίνει από ανθρώπινο χέρι. Θεωρώ πως όσο υπάρχουν λέξεις και ανάγκη επικοινωνίας, πάντα θα υπάρχει χώρος και άρα και μέλλον για την μετάφραση.

***************************************

Georgia Davanelou
Translator of technical texts

Georgia Davanelou specializes in the translation of European pharmaceutical patents. Yourtranslator asked her about her work, how she specialized in this type of texts and what she’d like to say to translators who are interested in working in this field.

Tell us a bit about yourself. What sparked your interest in translation?

I loved foreign languages ever since I was a little girl (I only speak two other languages besides Greek, the usual “English-French” pair), but I never liked the thought of teaching them. I would say that my interest in translation occurred randomly; it was never a childhood dream. In my last year at school I had to take some translation classes to prepare for the foreign language tests in the Greek university entrance exams — back then we still had the three orientation subject system. I realized that those were the only classes I wasn’t bored to attend during the week. I looked into it a bit more and I figured I’d like to learn how to translate, mainly in order to translate literature, which was my passion. Of course things took a different turn, but that’s the story of how I became a translator!

You mostly translate technical texts. In which sectors do you specialize and how did you manage to get to this point?

I specialize in the translation of European pharmaceutical patents (it is indeed as boring as it sounds!). My attempts to make my way into literary translation did not bear fruit, although my bachelor and master’s degree had a relevant orientation. When I came back from France I was looking for work and I ended up collaborating with a company in this sector. I started hesitantly translating this type of texts, as I had no particular talent for Physics, Chemistry and Biology, and then I gradually started to work more and more on these subjects. I have now been working on this type of texts for 12 years, so you could indeed say I’m a specialist!

What are the difficulties inherent in this type of texts? How do you approach terminology challenges? Do you mostly do your research with dictionaries or online? 

When you first see a text like this, it looks like gibberish — at least that was my first impression of them. They are usually very long and contain terms from the fields of medicine, chemistry, biology, biochemistry and pharmacology. They consist in great part of laboratory experiments, so you have to be extra careful with numbers, units of measurement, etc. All translators know that what seems like only a minor mistake, i.e. writing “ ml” instead of “μl”, can render an entire text, or a scientific experiment in this case, useless.

I do my terminology research partly online, using dictionaries, glossaries, translation forums or online papers relating to the same subject. However, what I’ve found most helpful, especially when I first started out, is people: I have spoken with doctors, pharmacists, chemists, biologists and any other professionals you can think of. What makes a difference is that this way I get a general explanation and not simply the translation of a word in Greek, so I can be confident that my translation is indeed correct.

When you spread yourself too thin out of anxiety to make ends meet, you end up with no specialization and have no idea what your audience and your market is. Most importantly, you must not be afraid of saying “This is something I don’t know”.

Do you have any tips for colleagues engaged in this sort of work or translators who are interested in taking it up?

Generally speaking, I avoid giving advice in the field of translation. I consider myself a language lover and ultimately a lover of translation as a process, but not an ardent one. Translation may well be included in universities’ humanities departments and serve the people, but at its core, it is a rather lonely profession. Translators are not surrounded by people while working, even though they actually work for the people. I often get tired of translation, as I feel it doesn’t satisfy my social and outgoing self.

As regards technical translation, if someone wishes to work in this sector, I would advise them to choose a field, two at most, and delve into them. When you spread yourself too thin out of anxiety to make ends meet, you end up with no specialization and have no idea what your audience and your market is. Most importantly, you must not be afraid of saying “This is something I don’t know”. On the contrary, by admitting you don’t know something, you start looking for the answers, asking questions and opening up. No one is a know-it-all, we all keep learning as we go.

What is your view on the future of the profession, taking into account the latest technological developments?

I assume you mean translation engines such as Google translate etc. Well, these machines do quite a good job and indeed they are constantly evolving. However, I’m confident that nothing can be compared to the human factor and the abilities of the human mind. There will always be something wrong, something that gets mistranslated and makes the reader wince. And I’m only referring to technical texts that have a strict, plain style and terminology. In literature, or even in journalism, non-human translation is poor and often even funny. As long as there are words and a need for communication, translation will always have a place and a future in this world.

Interview with Will McMorran
Senior lecturer at Queen Mary University of London

Will McMorran recently translated Marquis de Sade’s famously explicit novel “120 Days of Sodom” with Thomas Wynn for Penguin Classics. Yourtranslator asked him what sparked his interest in this author and how he dealt with the translation of what is arguably one of the most obscene texts in the history of literature.

Tell us a bit about yourself and your background in translation and academia.

I am half-French and half-English, and I studied English as my undergraduate degree at Bristol University before doing my masters and a doctorate in English and Modern Languages at Oxford University. My first book was on digression in the early European novel, but I have been working on the Marquis de Sade for the last ten years. I teach at Queen Mary University of London, where I founded the department of Comparative Literature and Culture after being in the French department (where I used to enjoy teaching translation very much). I have written articles on translation in the eighteenth and nineteenth centuries, but the Sade translation was my first actual translation. My second translation has also just been published, but is very different: it’s a comic strip history of sexuality called The Story of Sex: From Apes to Robots. It’s by a French sexologist called Philippe Brenot.

You recently translated 120 Days of Sodom and are currently working on a book entitled “Reading Sade”. Could you explain the reasons for your interest in this controversial author?

The first time I read a novel by Sade I was really shocked, but also fascinated. Reading his fiction raises questions that we tend not to think about when reading more respectable works of literature. It makes us wonder about the power of fiction over the reader, and about the power of fictional violence in particular. And Sade is a very unusual case. We often lazily assume that authors are wise and friendly figures – mentors or teachers – but Sade is an example of an author we cannot trust. We never know what his intentions are. This is part of the reason that reading him is so difficult but so interesting.

I found I became more – not less – sensitised to the violence in the novel the more I worked on it; there are certain sections of the novel where tortures are described, and I found these almost unbearable to translate.

 

You recently wrote an article on the challenges of translating rude words used by Sade in 120 Days of Sodom. What other difficulties did you face during the translation of this book?

Whereas ‘normal’ readers will only read a text once, and will skip over pages if they are bored or in a hurry, translators obviously have to read and reread in a much more intensive way. Because The 120 Days of Sodom is such an extreme text, living with it for three years was at times a very difficult experience. I found I became more – not less – sensitised to the violence in the novel the more I worked on it; there are certain sections of the novel where tortures are described, and I found these almost unbearable to translate. The coprophilic sections of the novel were also difficult to translate – after a couple of hours I would have to stop because I would feel very nauseous!

Technically there were interesting challenges too. Sade’s work is a draft, not a finished manuscript, so there are lots of mistakes and the punctuation is very minimalist – sometimes the sentences go on for pages like Proust. We wanted Anglophone readers to have a sense of the original text so we kept the mistakes and did our best to imitate the long sentences – though English is less flexible than French so this was difficult. We also had to be careful to find an idiom that was not old-fashioned but also not too contemporary because we wanted this translation to last a long time. We wanted to keep out of the way, and let the original text speak as brutally to English readers as it has to French readers.

You mention in your bio that your research interests include eighteenth century literature. Is there a specific reason you decided to focus on that century?

My first book was on eighteenth-century comic novels, and I have always loved the mixture of philosophy and fiction that one finds in eighteenth-century literature. For me the eighteenth-century novel is much more exciting and varied than the nineteenth-century novel. There are wonderful works in this period – such as Tom Jones, The Monk, Dangerous Liaisons, and, of course, The 120 Days of Sodom.

As a professor of French literature, would you say it is currently popular among the English-speaking public? What are the latest trends in translation of French literature into English?

The English have always been lazy about other languages, and until recently have been quite lazy about translating fiction from other languages as well. Over the last few years this has changed, with the popularity of Scandinavian crime fiction for example. However, the English still translate far fewer works into their own language than other countries in Europe. In terms of French literature, there are now excellent translations of all the major works, but very few contemporary writers other than Michel Houellebecq are available in translation.

*******************************************

Συνέντευξη με τον Will McMorran
Kαθηγητής στο Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου

Ο Will McMorran μετέφρασε πρόσφατα το διάσημο έργο του Μαρκήσιου ντε Σαντ «120 Μέρες στα Σόδομα» με τον Thomas Wynn για την Penguin Classics. Τον ρωτήσαμε πώς προέκυψε το ενδιαφέρον του για αυτόν τον συγγραφέα και πώς αντιμετώπισε τις δυσκολίες της μετάφρασης ενός από τα πιο προκλητικά κείμενα στην ιστορία της λογοτεχνίας.

Πες μας λίγα λόγια για σένα και για την πορεία σου στη μετάφραση και τον ακαδημαϊκό τομέα.

Είμαι μισός Γάλλος μισός Άγγλος και σπούδασα Αγγλική Φιλολογία σε προπτυχιακό επίπεδο στο Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ, έπειτα Αγγλική και Σύγχρονη Φιλολογία σε μεταπτυχιακό και διδακτορικό επίπεδο στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Έγραψα το πρώτο μου βιβλίο για την παρέκβαση στο πρώιμο ευρωπαϊκό μυθιστόρημα, αλλά τα τελευταία δέκα χρόνια ασχολούμαι με τον Μαρκήσιο Ντε Σαντ. Διδάσκω στο Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου, όπου έστησα το τμήμα Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Πολιτισμού, μετά το πέρασμά μου από το Τμήμα Γαλλικής Φιλολογίας (εκεί δίδασκα μετάφραση και μου άρεσε πολύ). Έχω γράψει άρθρα με θέμα τη μετάφραση στο 18^ο και 19^ο αιώνα, αλλά η μετάφραση του Ντε Σαντ ήταν η πρώτη πραγματική μου μετάφραση. Η δεύτερή μου μετάφραση επίσης μόλις δημοσιεύτηκε, αλλά είναι πολύ διαφορετική: είναι ένα κόμικ για τη σεξουαλικότητα με τίτλο: «The Story of Sex: From Apes to Robots» (Η Ιστορία του Σεξ: Από τις Μαϊμούδες στα Ρομπότ). Το έχει γράψει ο γάλλος σεξολόγος Philippe Brenot.

Μετέφρασες πρόσφατα το έργο «120 Μέρες στα Σόδομα» και αυτή τη στιγμή ετοιμάζεις ένα βιβλίο με τίτλο «Reading Sade» (Διαβάζοντας τον Ντε Σαντ). Πώς εξηγείς το ενδιαφέρον σου γι’ αυτόν τον αμφιλεγόμενο συγγραφέα;

Ο Ντε Σαντ, την πρώτη φορά που διάβασα μυθιστόρημά του, πραγματικά με σόκαρε, αλλά ταυτόχρονα μου κέντρισε το ενδιαφέρον. Η ανάγνωση των μυθιστορημάτων του γεννά ερωτήματα που συνήθως δεν μας απασχολούν όταν διαβάζουμε πιο αποδεκτά λογοτεχνικά έργα. Μας κάνει να αναρωτηθούμε για τη δύναμη που ασκεί η μυθοπλασία στον αναγνώστη, και συγκεκριμένα για τη δύναμη που ασκεί η μυθιστορηματική βία. Και ο Ντε Σαντ είναι μια πολύ ασυνήθιστη περίπτωση. Συχνά θεωρούμε, χωρίς να εμβαθύνουμε ιδιαίτερα, ότι οι συγγραφείς είναι συνετές, φιλικές προσωπικότητες –μέντορες ή δάσκαλοι- αλλά ο Ντε Σαντ είναι ένα παράδειγμα συγγραφέα που δεν μπορείς να εμπιστευτείς. Ποτέ δεν ξέρεις ποιες είναι οι προθέσεις του. Γι’ αυτό -μεταξύ άλλων- είναι τόσο δύσκολο, αλλά και τόσο ενδιαφέρον να τον διαβάζεις.

Ο Ντε Σαντ χρησιμοποιεί προκλητικό λεξιλόγιο στο έργο του «120 μέρες στα Σόδομα». Έγραψες ένα άρθρο σχετικά με τις προκλήσεις της μετάφρασης τέτοιων λέξεων. Ποιες άλλες δυσκολίες αντιμετώπισες κατά τη μετάφραση αυτού του βιβλίου;

Ενώ οι «φυσιολογικοί» αναγνώστες διαβάζουν ένα κείμενο μόνο μία φορά και συχνά πηδάνε σελίδες αν βαριούνται ή βιάζονται, οι μεταφραστές προφανώς πρέπει να διαβάσουν και να ξαναδιαβάσουν με πολύ πιο εντατικό τρόπο. Επειδή το «120 μέρες στα Σόδομα» είναι ένα τόσο ακραίο κείμενο, η «συνύπαρξή» μου με αυτό για τρία χρόνια ήταν κατά καιρούς μια πολύ δύσκολη εμπειρία. Συνειδητοποίησα ότι, όσο περισσότερο ασχολούμουν με το μυθιστόρημα, τόσο περισσότερο -όχι λιγότερο- με επηρέαζε η βία που περιέχει· ορισμένες ενότητες του μυθιστορήματος με περιγραφές βασανιστηρίων σχεδόν δεν άντεχα να τις μεταφράσω. Επίσης, δυσκολεύτηκα να μεταφράσω τις ενότητες που αναφέρονταν στην κοπροφιλία –μετά από μερικές ώρες αναγκαζόμουν να διακόψω γιατί με είχε πιάσει ναυτία!

Από τεχνικής άποψης υπήρχαν και ενδιαφέρουσες προκλήσεις. Το έργο του Ντε Σαντ είναι ένα σχέδιο, δεν είναι ολοκληρωμένο χειρόγραφο, οπότε υπάρχουν πολλά λάθη και τα σημεία στίξης χρησιμοποιούνται με πολλή φειδώ –μερικές φορές οι προτάσεις κρατάνε σελίδες ολόκληρες όπως στον Προυστ. Θέλαμε οι αγγλόφωνοι αναγνώστες να έχουν μια αίσθηση του πρωτότυπου κειμένου οπότε κρατήσαμε τα λάθη και κάναμε ό,τι καλύτερο μπορούσαμε για να μιμηθούμε το μακροπερίοδο λόγο –παρόλο που τα αγγλικά είναι λιγότερο ευέλικτα από τα γαλλικά, γεγονός που μας δυσκόλεψε. Έπρεπε επίσης να είμαστε πολύ προσεκτικοί και να βρούμε ένα λογοτεχνικό ιδίωμα που να μην είναι ξεπερασμένο, αλλά ούτε και πολύ σύγχρονο, γιατί θέλαμε αυτή η μετάφραση να αντέξει στο χρόνο. Θέλαμε να παραμείνουμε αόρατοι και να αφήσουμε το πρωτότυπο κείμενο να μιλήσει στους άγγλους αναγνώστες τόσο ωμά όσο και στους γάλλους αναγνώστες.

Συνειδητοποίησα ότι, όσο περισσότερο ασχολούμουν με το μυθιστόρημα, τόσο περισσότερο -όχι λιγότερο- με επηρέαζε η βία που περιέχει· ορισμένες ενότητες του μυθιστορήματος με περιγραφές βασανιστηρίων σχεδόν δεν άντεχα να τις μεταφράσω.

Αναφέρεις στο βιογραφικό σου ότι ένα από τα ερευνητικά σου ενδιαφέροντα είναι και η λογοτεχνία του 18^ου αιώνα. Υπάρχει συγκεκριμένος λόγος που αποφάσισες να εστιάσεις σε αυτόν τον αιώνα;

Το πρώτο βιβλίο μου είχε θέμα τα κωμικά μυθιστορήματα του 18^ου αιώνα. Εν τω μεταξύ πάντα μου άρεσε ο συνδυασμός φιλοσοφίας και μυθοπλασίας που χαρακτηρίζει τη λογοτεχνία του 18^ου αιώνα. Για μένα, το μυθιστόρημα του 18^ου αιώνα έχει πολύ περισσότερο ενδιαφέρον και ποικιλομορφία από ό,τι το μυθιστόρημα του 19^ου αιώνα. Αυτή την περίοδο γράφτηκαν εξαίσια έργα, βλέπε «Η ιστορία του Τομ Τζόουνς, ενός έκθετου», «Ο καλόγερος», «Επικίνδυνες Σχέσεις», και, φυσικά, το «120 μέρες στα Σόδομα».

Τι βλέπεις ως καθηγητής λογοτεχνίας, η γαλλική λογοτεχνία είναι σήμερα δημοφιλής στο αγγλόφωνο κοινό; Ποιες είναι οι τελευταίες τάσεις στη μετάφραση γαλλικής λογοτεχνίας στα αγγλικά;

Οι Άγγλοι προσέγγιζαν πάντα τεμπέλικα τις άλλες γλώσσες και μέχρι πρόσφατα το ίδιο έκαναν και με τη μετάφραση μυθιστορημάτων από άλλες γλώσσες. Τα τελευταία χρόνια αυτό έχει αλλάξει, βλέπε για παράδειγμα τη δημοφιλία των σκανδιναβικών αστυνομικών μυθιστορημάτων. Παρόλα αυτά, οι Άγγλοι εξακολουθούν να μεταφράζουν στη γλώσσα τους πολύ λιγότερα έργα από ό,τι άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Ως προς τη γαλλική λογοτεχνία, υπάρχουν πλέον εξαίρετες μεταφράσεις όλων των σημαντικών έργων, αλλά πολύ λίγοι σύγχρονοι συγγραφείς, με εξαίρεση τον Μισέλ Ουελμπέκ, έχουν μεταφραστεί.

Συνέντευξη με τη Μαριάννα Τσάτσου
Μεταφράστρια

(Please scroll down to read this interview in English.)

Μετέφρασες πρόσφατα τις Ερωτικές Επιστολές του Αϊνστάιν με τη μετέπειτα σύζυγό του, Μιλέβα Μάριτς. Πώς προέκυψε αυτή η συνεργασία;

Κάποιες φορές σκέφτομαι ότι όλα χρειάζονται μία και μόνο στιγμή για να «δέσουν». Η αγάπη μου για το βιβλίο και τη λογοτεχνική μετάφραση δεν είχε ευοδωθεί πριν τις Επιστολές, τουλάχιστον όχι πέρα από το πλαίσιο των προπτυχιακών και μεταπτυχιακών μου σπουδών. Τότε συνειδητοποίησα ότι η μετάφραση ως δημιουργική έκφραση μού δημιουργούσε κάτι παραπάνω από ευχάριστα συναισθήματα, μάλλον κάτι σαν ευτυχείς κλυδωνισμούς. Ένα καλοκαιρινό πρωινό, λοιπόν, χτύπησε το τηλέφωνό μου· ήταν μία καλή συνεργάτιδα από τη Θεσσαλονίκη, η οποία μου πρότεινε αυτή τη συνεργασία με τις ανερχόμενες και πολλά υποσχόμενες για το εκλεκτικό αναγνωστικό κοινό εκδόσεις ΡΟΠΗ. Μερικές ημέρες αργότερα ξεκίνησε η συνεργασία μας για τη μετάφραση των Ερωτικών Επιστολών των Άλμπερτ Αϊνστάιν-Μιλέβα Μάριτς.

Μπορεί να διαβάσεις 10,11,12 φορές ή και παραπάνω το πόνημά σου, αλλά πάντα νιώθεις μετέωρος, ότι χρειάζεται μία ακόμα φορά…

Πώς θα αποτιμούσες την πρώτη εμπειρία σου με τη λογοτεχνική μετάφραση;

Κάθε προηγούμενη άσκηση, επαφή, δοκιμή κ.λπ. με τη λογοτεχνική μετάφραση ως σπουδάστρια είχε αρκετά κοινά σημεία επαφής με τις πραγματικές συνθήκες εργασίας, αλλά δεν ταυτίζεται απόλυτα σε καμία περίπτωση. Σε ακαδημαϊκό επίπεδο μεταφράζει κανείς με κάθε προσδοκία να κρατήσει ελεύθερο το πνεύμα, κάτι που συμβαίνει και σε επαγγελματικό επίπεδο, αλλά δεν φτάνει πάντα σε μία και μοναδική τελική εκδοχή. Ως επαγγελματίας οφείλει κανείς να μεταφράζει, έχοντας στο πίσω μέρος του μυαλού ότι αυτά που θα παραδώσει στον εκδότη και κατ’ επέκταση στον αναγνώστη, θα μείνουν αμετάβλητα στις σελίδες του βιβλίου και δεν μπορούν να είναι καθόλου σχετικά.

Νιώθεις ότι έχεις την υποχρέωση να φερθείς έντιμα απέναντι στο πρωτότυπο και τον συγγραφέα του, αλλά και στο μετάφρασμα και τον αναγνώστη. Μπορεί να διαβάσεις 10,11,12 φορές ή και παραπάνω το πόνημά σου, αλλά πάντα νιώθεις μετέωρος, ότι χρειάζεται μία ακόμα φορά… Ο χρόνος που παρεμβάλλεται ανάμεσα σε αυτές τις αναγνώσεις του μεταφράσματος συμβάλλει στη βελτίωση των υφολογικών χαρακτηριστικών του. Εν προκειμένω, στόχος μου ήταν να κατανοήσω το ύφος των δύο εραστών και να προσπαθήσω να βρω τα κατάλληλα εκφραστικά μέσα να το μεταφέρω στο αναγνωστικό κοινό, αποκρύπτοντας όσο γίνεται τη «μεσολάβησή» μου. Σε γενικές γραμμές, συνειδητοποίησα ότι ο μεταφραστής λογοτεχνικών έργων μαθαίνει να λειτουργεί ταυτόχρονα σε δύο ταχύτητες: η μία απαιτεί ελευθερία, δημιουργικότητα, ανάλαφρη σκέψη και η άλλη αυστηρότητα, την ικανότητα να περιορίζει κανείς τη δική του σκέψη και ερμηνεία, ώστε να επικρατεί η πρωτότυπη φωνή των γραφόντων.

Ποια ενδιαφέροντα και άγνωστα μέχρι πρότινος στοιχεία προκύπτουν για τη ζωή και την προσωπικότητα του Αϊνστάιν από τις Επιστολές;

Ο Α. Αϊνστάιν είναι μία φιγούρα παγκοσμίως γνωστή. Τόσα χρόνια μετά τον θάνατό του και ακόμα μας απασχολεί η ζωή και το έργο του. Προσωπικά πίστευα ότι γνώριζα αρκετά πράγματα για εκείνον, προτού καταπιαστώ με τις Ερωτικές Επιστολές· συνειδητοποίησα, όμως, ότι στον κόσμο του Διαδικτύου «ταξιδεύουν» για εκείνον πληροφορίες, που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Κανείς δεν μπορεί ν’ αμφισβητήσει τα επιστημονικά του επιτεύγματα· στις Επιστολές, όμως, διαφαίνονται άλλες του πλευρές, πιο προσωπικές, που σε πολλά σημεία ξαφνιάζουν τον αναγνώστη. Για παράδειγμα, πώς φερόταν άραγε ο Α.Α. ως ερωτευμένος νέος; Σαν σύζυγος δεν ήταν ιδανικός, για να το θέσω όσο πιο κομψά γίνεται. Σαν γιος, επίσης, ταλαιπωρούσε πολύ τους αστούς γονείς του με τη «μποέμ» ζωή του. Πολλές ήταν οι φορές που συγκρούστηκε με τους καθηγητές του, ενώ δεν δίσταζε να εκφράσει ανοιχτά τη διαφωνία του με δημοσιεύσεις συναδέλφων του, αδιαφορώντας για το κόστος που θα είχε κάτι τέτοιο στη σταδιοδρομία του.

Παρά την τόλμη που επεδείκνυε στα θέματα αυτά, δεν φάνηκε εξίσου θαρραλέος και με το ζήτημα της εγκυμοσύνης της Μ.Μ.. Εκείνη κυοφορούσε το πρώτο, εκτός γάμου, παιδί τους, τη Λίζερλ, ρισκάροντας σπουδές και υπόληψη, ενώ εκείνος αδιαφορούσε. Από τις Επιστολές μάθαμε για την ύπαρξή της, αν και δεν γνωρίζουμε τι απέγινε τελικά. Αν δεν είχαν βρεθεί σε κάποιο συρτάρι, θα είχε λησμονηθεί παντελώς η ύπαρξή της, αλλά και η επιλογή του Α.Α. να μην ριψοκινδυνέψει μία πιθανή θέση εργασίας στη Βέρνη για ένα νόθο τέκνο· είχε, άλλωστε, μείνει πολύ καιρό χωρίς καμία απολύτως πρόταση για εργασία. Πάντως, ιδιαίτερο ενδιαφέρον θεωρώ ότι έχει η λιγότερο γνωστή ζωή της Μ.Μ. Μπορεί να μην διαθέτουμε όλες τις επιστολές της, αφού ο Α.Α. πέταξε πολλές απ’ αυτές στον κάδο των αχρήστων, αλλά επρόκειτο για μία εξαιρετικά ενδιαφέρουσα προσωπικότητα της ιστορίας (σε λίγο καιρό θα κυκλοφορήσει ένα βιβλίο για τη Μιλέβα Μάριτς απ’ τις εκδόσεις ΡΟΠΗ, που ρίχνει φως σε μία ξεχασμένη πρωταγωνίστρια).

Πώς ήταν οι σημαντικότερες δυσκολίες που αντιμετώπισες στη μετάφραση; Ήταν περισσότερο πραγματολογικές ή υφολογικές;

Αν και η μετάφραση επιστολών είναι μία διαδικασία σχετικά απλή, όταν η αλληλογραφία ανταλλάσσεται μεταξύ δύο επιστημόνων και μάλιστα ερωτευμένων, τότε τα πράγματα περιπλέκονται. Από πραγματολογικής πλευράς, ιδιαίτερη προσοχή χρειάστηκε να δοθεί στη διαχείριση ονομάτων, υποκοριστικών, ακαδημαϊκών τίτλων και τοπωνυμίων, αφού συχνά έπρεπε ν’ αποφασιστεί αν θα μεταφραστούν ή θα μεταγραφούν. Η ορολογία φυσικής που περιέχεται στις επιστολές απαιτούσε, επίσης, πολλή μελέτη, ενώ διάχυτη ήταν και η διακειμενικότητα. Η σκέψη του Α.Α. ήταν τελείως άναρχη, μεταπηδώντας απ’ το ένα θέμα στο άλλο χωρίς μεταβατικά σημεία.

Από υφολογικής πλευράς, τα λογοπαίγνια που υπήρχαν στη γερμανική γλώσσα απαιτούσαν δημιουργική σκέψη για να μην «χαθούν στη μετάφραση». Τέλος, ο Α.Α. αποδεικνύεται ότι, αν και θετικός επιστήμονας, γινόταν ιδιαιτέρως λυρικός όταν ερωτευόταν. Έγραφε στιχάκια για την αγαπημένη του, τα οποία διέθεταν ρυθμό και ομοιοκατάληκτο στίχο. Ευτυχώς, η θεματολογία τους ήταν απλή και η διάθεση παιχνιδιάρικη, διευκολύνοντας κάπως τη μετάφρασή τους. Ένα ακόμα σημείο που χρειάστηκε ιδιαίτερη προσοχή κατά τη μετάφραση ήταν η μεταφορά του κλίματος οικειότητας μεταξύ των δύο συμφοιτητών που εντεινόταν σταδιακά, παράλληλα δηλαδή με την τρυφερότητα στη σχέση τους. Αυτό το κλιμακούμενο συναίσθημα έπρεπε να είναι, συνεπώς, εμφανές και στο μετάφρασμα.

Ποιες δυσκολίες παρουσιάζει τελικά η μετάφραση ενός έργου όπως αυτό που γράφτηκε σε μια τελείως διαφορετική ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα;

Σε τέτοιες περιπτώσεις, ο μεταφραστής οφείλει να μεταφέρει νοητά τη σκέψη του σε μία άλλη εποχή. Πρέπει, δηλαδή, να αποφύγει λέξεις ή εκφράσεις που προκύπτουν συνειρμικά, αλλά ανήκουν πιο πολύ στη σημερινή εποχή, να μετα-γράφει με τρόπο που να προσιδιάζει σε ένα άλλο ιστορικό πλαίσιο. Ακόμα, οφείλει να μελετήσει τις ζωές των δύο επιστολογράφων και την εποχή τους. Στη συγκεκριμένη μετάφραση, τα ρούχα, οι προσταγές της τότε κοινωνίας, ο πληθυντικός ευγενείας που χρησιμοποιούταν μεταξύ συνομήλικων ή και γονιών-παιδιού, η απόδοση τοπωνυμίων και ανθρωπωνυμίων πιθανώς άγνωστων στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό, με στόχο να διατηρείται η «χώρα προέλευσης» των συγγραφέων, αλλά να μην δημιουργείται σύγχυση στον αναγνώστη, ήταν μερικές μόνο από τις προκλήσεις που έπρεπε ν’ αντιμετωπιστούν. Ευτυχώς, αυτά τα προβλήματα επιλύονται όταν υπάρχει θέληση και επιμονή και όταν υπάρχουν άξιοι συνεργάτες για να δημιουργείται ένα «δίχτυ» ασφαλείας.

***************************************************

Interview-Marianna Tsatsou
Translator

You recently translated the Love Letters of Albert Einstein and Mileva Marić, who later became his wife. How did you end up working on this project?

Sometimes I think that there is a single moment when everything just comes together. My passion for books and literary translation had not been fulfilled before the Letters, besides the work I did during my graduate and post-graduate studies. Back then I had realised that for me, translation as a form of creative expression was not only a pleasant occupation, but it gave me what I could only describe as rushes of happiness. Then, on a summer morning, my phone rang; on the other end of the line was a good colleague from Thessaloniki, who suggested this collaboration with the upcoming ROPI publishing house, which has a lot to offer to the discriminating Greek reading public. A few days later, we started working on the translation of Albert Einstein and Mileva Marić´s love letters.

You may read your work upwards of 10, 11 or 12 times, but you’ll always vacillate, you’ll always think you must read it one more time…

What can you tell us about your first experience with literary translation?

Although my previous exercises, dealings with or attempts at literary translation as a student had quite a few common elements with the real working conditions of a literary translator, the two are in many ways different. In the academic sphere, we try to keep the spirit of the work free; this is also true in a professional setting, but the main difference is that in university we never reach a single, final version. As a professional, you must translate bearing in mind that the version you deliver to the publisher and, as a result, to the reader will remain on the pages of the book forever and cannot be open to interpretation.

You feel obliged to honour the original work and its author, while at the same time staying loyal to the translation and its reader. You may read your work upwards of 10, 11 or 12 times, but you’ll always vacillate, you’ll always think you must read it one more time… The more time passes between each re-reading of your translation, the more ways you’ll find to improve its style. In this case, my goal was to fully grasp the two lovers’ writing style and try to find the right means to express it to the Greek readers, while concealing my “intermediation” as much as possible. In general, I have come to realise that literary translators must learn to work in two “gears”: one aspect of our work entails freedom, creativity, free thinking, whereas the other is all about rigour, the ability to limit one’s own thinking and interpretation and let the voice of the original authors emerge through the pages.

What are some interesting and formerly unknown aspects of Einstein’s life and personality that are revealed in the Love Letters?

Einstein is a well-known personality across the world. Although it’s been so many years since his death, his life and work still attract a great deal of interest. I personally thought I knew a lot about him before I started working on the Love Letters; however, I soon realised that a lot of the information circulating the internet is very far from reality. No one can question Einstein’s scientific achievements; however, the letters reveal new aspects of his personality, which will take many readers aback. For example, how did Einstein behave as a young man in love? He was definitely not an ideal husband, to put it mildly. He also caused a great deal of trouble to his bourgeois parents due to his “bohemian” lifestyle. He often quarrelled with his professors and he never hesitated to openly express his disagreement with work published by his fellow scientists, never minding the cost his strong opinions would have on his career.

Despite his boldness in these issues, he was not as brave when it came to Marić’s pregnancy. While she was pregnant with their first —illegitimate— child, Lieserl, risking her studies and reputation, he was simply indifferent. We only found out about his daughter from the Letters and we still know very little about her life. Had the letters not been discovered stacked in a drawer somewhere, her existence would have been forgotten forever, as would Einstein’s decision not to risk a job opportunity in Bern for his illegitimate child; after all, it had been a long time since his last job offer. As far as I’m concerned, the lesser known story of Marić’s life is particularly interesting. Although not all her letters survive, as A.E. threw many of them in the trash, she is a very interesting historical figure (a new book on Mileva Marić will soon come out from ROPI editions and will hopefully shed some light on this often overlooked personality).

What did you find most challenging in this translation? Were the difficulties mostly related to factual elements or style?

Although translating letters is a relatively simple task, when those letters are exchanged between two scientists in love, things get complicated. From a factual point of view, I had to pay special attention to the translation of names, nicknames, academic titles and places, as I often had to decide whether to translate them or simply transcribe them to the Greek alphabet. The physics terminology mentioned in the letters also required thorough study, and there was a great deal of intertextuality. Einstein’s thinking was totally anarchic, and he often jumped between entirely unconnected subjects.

As for style, a great deal of creative thinking was necessary to do justice to the German puns and make sure they don’t get “lost in translation”.  Finally, despite being a disciple of science, Einstein could be quite lyrical when in love. He wrote verses for his lover, taking care of rhythm and rhyme. Thankfully, they centred on simple subjects and were quite playful, making the task of translating them somewhat easier. Another aspect I had to pay special attention to was the familiar tone between the two classmates, which gradually became more and more familiar, as did their relationship. This range of emotions has to be reflected in the translation as well.

In your opinion, what are the difficulties of translating texts such as these, written in completely different times, from both a historical and a social perspective?

In these cases, translators have to mentally transport themselves to another era. This means they have to avoid words or expressions that may come to mind, but are more modern than the text they’re translating, to re-write the original in a way that fits with another historical context. Furthermore, they must study the lives of the correspondents and their time. In this particular translation, the clothes worn during the period, society’s expectations, the honorifics that were used between people of the same age and even between parents and children, the translation of place names and even people’s names that are most likely unfamiliar to the Greek public, with the purpose of keeping the authors’ «country of origin» alive without creating confusion for the reader, were only some of the challenges that I had to face. Thankfully, these issues are easily solved with the right attitude and persistence, and with the help of worthy colleagues that are every translator’s “safety net”.